Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

Mario Vargas Llosa
Vervolg van pagina 1

Het doet er niet meer toe, ik wil het gewoon weten. Was het mijn vader?’

Met het eerste hoofdstuk is het fundament van de roman gelegd en kan het eigenlijke verhaal beginnen. Of liever gezegd: de eigenlijke verhalen, want het spreekt vanzelf dat er voor de talrijke rangen en standen die Llosa in zijn roman wilde integreren vele verhaalstrengen nodig zijn. Op zorgvuldige, ingenieuze maar op de lange duur ook wel wat schematische wijze (je ziet de enorme schema's op de muur in zijn werkkamer geprikt) laat Vargas Llosa deze strengen langs en door elkaar lopen, met als resultaat een kluwen van dramatische geschiedenissen die allemaal iets met elkaar te maken hebben.

Het decor is historisch, wat natuurlijk niet wil zeggen dat Gesprek in De Kathedraal een historische roman is. Centraal staat de periode 1948-1956, de jaren waarin generaal Manuel Odría op weinig zachtzinnige wijze de scepter zwaaide in Peru. De president verschijnt niet zelf ten tonele, maar zijn aanwezigheid is voortdurend voelbaar, onder andere in het studentenverzet (waar Santiago - afkomstig uit een gegoed milieu - uit schuldgevoel maar ook uit idealisme aan deelneemt, zij het nooit helemaal van harte) en in de intriges op hoger niveau, waar Santiago's vader bij betrokken is. Odría is niet voor niets anoniem: hij is in wezen niet meer dan een pion in een verziekt systeem, die gemakkelijk te vervangen is. Een systeem waarin politieke idealen het demagogische masker voor het eigen gewin zijn.

De zuiverste incarnatie van dit systeem is Cayo Bermúdez, de door en door slechte, perverse, lelijke man die tot zijn verrassing door een vroegere vriend naar Lima wordt gehaald en tot directeur van de veiligheidsdienst wordt gebombardeerd. Hij heeft geen verstand van politiek, zo zegt hij zelf, maar wel een feilloos instinct voor de mores van de politieke top. Hij wordt de rechterhand van Odría. Als minister van Binnelandse Zaken krijgt hij van de president de vrije hand, zeer tot ongenoegen van de kliek rondom de president (andere ministers, generaals, zakenbonzen). Bermúdez beseft maar al te goed dat ook zijn macht geen lang leven is beschoren. Als hij afgezet wordt, heeft hij zijn maatregelen al getroffen: in het buitenland wacht hem een rustig, rijk bestaan. Het advies dat hij zijn opvolger geeft is op een wrange manier eerlijk: vertrouw zelfs je eigen moeder niet. Dat hij als een van de weinige personages (samen met de conformistische broer en zus van Santiago) niet het onderspit delft, zegt iets over de pessimistische strekking van de roman, en daarmee iets over de ernst van de kwalen van de Peruaanse samenleving.

Misfits

Gesprek in De Kathedraal is echter niet alleen een politieke roman. Het is ook - en naar mijn idee zelfs in de eerste plaats - een roman over racisme, in de breedste zin van het woord: de achterstelling op grond van ras, klasse, geslacht of seksuele geaardheid. Het racisme is de wortel van veel abject gedrag. Zo is de grote drijfveer van Cayo Bermúdez' honger naar macht het feit dat hij een cholo is, een kleurling, waardoor hij nooit, hoeveel macht en geld hij ook heeft, het aanzien of de aantrekkingskracht van een blanke kan krijgen. Hij is er zich pijnlijk bewust van.

Een ander slachtoffer van de stringente, discriminerende normen is Ana, Santiago's vrouw. Zij wordt niet door haar schoonmoeder geaccepteerd, omdat zij ‘zijn dienstmeisje zou kunnen zijn’. En ook Santiago's vader, don Fermín, is diep ongelukkig door intolerante ideeën die tegen zijn aard indruisen, maar waarvan hij zich niet kan losmaken: aan zijn homoseksuele gevoelens kan hij slechts in het diepste geheim en met gruwelijke schuldgevoelens toegeven.

Waarschijnlijk is don Fermíns ‘anders-zijn’ de reden dat hij zo gesteld is op Santiago, ook een misfit, maar dan een die er wél duidelijk voor uitkomt, en dus het ouderlijk huis definitief de rug toekeert. Tot groot verdriet van de vader blijft de kloof tussen vader en zoon onoverbrugbaar. Pas na de dood van don Fermín komt Santiago weer dichter tot zijn vader.

Het is niet het enige vader-zoonconflict in de roman: een soortgelijke breuk heeft plaatsgevonden tussen Cayo Bermúdez en zijn vader (tijdens Bermúdez' ‘zuivere’ periode, waarin hij zijn vaders wensen negeerde en een Indiaanse vrouw huwde, hetgeen hem veroordeelt tot een miserabel bestaan, tot hij naar de hoofdstad wordt gehaald), terwijl ook Ambrosio een traumatische verhouding met zijn vader heeft.

Ambrosio, die bij zijn doen en laten eveneens voordurend geconfronteerd wordt met het feit dat hij geen blanke is, is een van de intrigerendste personages, en tevens een fraaie illustratie van het feit dat er in Gesprek in De Kathedraal veel gezegd, maar ook veel verzwegen wordt. Het staat vast dat hij de vrouw die zijn baas (don Fermín) chanteerde, heeft vermoord. Het is duidelijk waarom hij dat heeft gedaan: uit respect en bewondering. Maar niet helemaal duidelijk is waarom Ambrosio zo'n ontzag en zoveel liefde voor zijn baas koesterde: was don Fermíns homoseksuele liefde voor Ambrosio wederzijds?

Dat op deze en andere vragen geen ondubbelzinnig antwoord is te geven heeft waarschijnlijk te maken met Vargas Llosa's pudeur ten aanzien van het gedachten- en (vooral) gevoelsleven van zijn personages. Hij laat in de eerste plaats zien wat ze doen en wat ze zeggen. Alleen van een enkeling - Santiago, Cayo Bermúdez - komen we wat meer te weten over wat zich van binnen afspeelt.

Dit brengt me op een merkwaardig verschijnsel in de roman, waarvan ik niet weet of het opzet is of niet. Gezien Llosa's consciëntieuze werkwijze vermoed ik dat het eerste het geval is. Ik doel op een inconsequentie in de structuur. Het gesprek in De Kathedraal is de basis van wat volgt. Flarden eruit duiken voortdurend op in de rest van het boek en vormen de aanleiding voor de reconstructies van het verleden. Toch komen ook talrijke episodes voor die niet in het gesprek tussen Santiago en Ambrosio ter sprake kunnen zijn gekomen, of die in elk geval niet op basis hiervan verteld kunnen worden, om de eenvoudige reden dat de twee part noch deel hebben gehad aan deze gebeurtenissen. Een noodgreep of een welbewuste truc? Ik kom er op dit moment niet uit.

Storend is deze inconsequentie overigens niet. Gesprek in De Kathedraal is een knap geschreven, meeslepende en bewogen roman van een schrijver die niet bang is vooreen onderneming waaraan Westeuropese auteurs zich niet meer wagen: het zo volledig mogelijk portretteren van een samenleving, om zo de zieke wortels ervan bloot te leggen. Het is deze ambitie die, denk ik, het succes van Vargas Llosa en andere auteurs van zijn generatie in de westerse wereld voor een deel verklaart.

Om een roman als deze te kunnen vertalen moet je in elk geval aan twee voorwaarden voldoen: een grondige kennis van zaken hebben (en dat wil in dit geval nogal wat zeggen: de roman is door en door Peruaans) en over een flink uithoudingsvermogen beschikken. Vertaalster Aline Glastra van Loon heeft beide, waardoor Gesprek in De Kathedraal een volwaardig Nederlands boek is geworden. Ik heb één kleine aanmerking, die ik hier alleen maar ter sprake breng omdat ze ook betrekking heeft op diverse andere vertalingen uit het Spaans die ik onlangs heb gelezen. Het gaat om woorden als ‘mafkees’ en ‘killer’, die veel meer tijd- en registergebonden zijn dan de oorspronkelijke woorden (het neutrale ‘loco’ en ‘matón’. respectievelijk). Ook al is de frequentie van dit soort verschuivingen niet alarmerend, ze kunnen er wel toe bijdragen dat een vertaling sneller veroudert dan het origineel.

■