Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

Saul Bellow
Vervolg van pagina 1

david suter

hem heen afspeelt. Maar daar weten Kenneth en Bellow dan ook alles van. Kenneth probeert hem te beschermen want Uncle Benn heeft een ‘thought-lag’: hij kan de overstap van planten naar mensen niet maken. Waar Uncle Benn tegen beschermd moet worden wordt ons niet onthouden; Kenneth (die van zichzelf slavist is met een specialisme in de Russische symbolisten) heeft een zucht tot redeneren en tot het exposeren van de verschrikkingen van het hedendaagse leven, als een gedrevene. Omdat de wereld zo plat als een pizza is geworden door het rationalisme zonder ziel zoekt men zijn heil volgens hem in een steeds verdergaand extremisme, op alle fronten: in de wereld van het kapitaal, de architectuur, de misdaad, de politiek, de erotiek en menselijke relaties. Alles wat ooit uitzondering was (een wolkenkrabber, een misdaad, corrupte politici, perversies, promiscuïteit. geweld) is dagelijkse sleur geworden en al deze gruwelen worden met onverschilligheid ondergaan. Dit is ‘the suffering of freedom’, de westerse versie van ‘the suffering of unfreedom’ in Oost-Europa. Kenneth Trachtenberg laat het niet bij dit abstract geklaag; de geeuwhonger van de hedendaagse lege zielen krijgt bij Bellow altijd een gezicht.

Bellow gaat nog iets verder en laat het niet bij de confrontatie van The Tree of Knowledge (Uncle Benn) met The Tree of Life. In More Die of Heartbreak raakt Uncle Benn verzeild in de echte wereld omdat hij net als andere mensen niet verstoken is van erotische verlangens. Vijftien jaar geleden is zijn vrouw gestorven met wie hij monogaam was tot beider heil, maar sindsdien is hij lichtelijk op drift geraakt en probeert hij zijn verlangens te bevredigen middels een onstilbare wanderlust, wat hem (geholpen door zijn reputatie als botanicus) over de hele wereld brengt. Zijn neef Kenneth is in alles zijn confident: zij vertellen elkaar alles. Maar als Kenneth een keer terugkeert van een bezoek aan Parijs is Uncle Benn op een dag getrouwd met Matilda Layamon, de dochter van een stinkrijke internist, en krijgt Kenneth een illustratie van een van de ‘big issues’ waarvoor hij een neus heeft: de vreemde wegen die de erotiek wenst te bewandelen. Uncle Benn praat over zijn Matilda alsof hij uit Cosmopolitan citeert, hij is zichzelf niet, en heeft het maar over haar ‘schoonheid’ terwijl hij het over haar make-up heeft.

Interessante geesten

De eerste honderd pagina's van More Die of Heartbreak weten we wel dat Uncle Benn deze stap heeft gezet, maar niet de toedracht. Bellow gebruikt die honderd pagina's om de verhouding tussen Uncle Benn en Kenneth te schetsen en om de laatste te installeren als tussenpersoon tout court: hij hangt tussen de wereld van het hedendaagse leven en dat van Uncle Benn in. is de vader van een baby bij Treckie die niet met hem wil samenleven, heeft een vader die de wereldse bon-vivant uithangt en een moeder die goed werk doet onder de hongerenden in Somalië. Na deze honderd pagina's wordt het echt menens en krijgen we een scherp getande blik in de wereld van de in maatkostuums geklede geldwolven wier onverschilligheid tot op het terrein van de liefde reikt. Dan wordt het wrang: de net dertigjarige Matilda is met Uncle Benn (midden vijftig) getrouwd omdat hij een zonderlinge wetenschapper is met een reputatie, iets wat haar cultureel aanzien geeft (klasse) en haar party's zal doen bevolken door interessante geesten. De Layamons zijn een familie die hun ‘penthouse’ hebben ingericht als een Italiaans palazzo en het aan tafel uitsluitend hebben over het Grote Niks. Uncle Benn wordt door hen onuitgesproken als een belachelijke gezien, maar wel een waarmee je voor de dag kunt komen. Het tweede motief (de postbode belt twee keer omdat hij ook twee brieven heeft) is van financiële aard: Uncle Benn wordt gebruikt voor het verwerven van enkele miljoenen, maar dat kan alleen door middel van chantage. Dat geld moet ervoor zorgen dat hij met zijn vrouw op het gewenste niveau gaat leven. Hoezeer hij in de verkeerde boot is gestapt wil niet direct tot Uncle Benn doordringen, maar daarvoor heeft hij Kenneth, die scherp opmerkt dat Uncle Benn ineens een maatkostuum is gaan dragen dat als een geperste aardappelzak om hem heen hangt, en dat zijn haar is ‘gedaan’. Hoewel Kenneth terecht gepikeerd is dat hij niet in het huwelijk is gekend, hij laat zijn oom niet in de steek: hij weet uit eigen ervaring dat er voor de liefde geen opleiding is en dat er veel mis kan gaan. Uncle Benn is dan wel een ‘artist’, maar geen ‘love artist’. En, hij is gaan begrijpen wat een filosoof eens tegen hem zei: ‘Your heart also can be a sophist.’

Superieure inhibities

De losse, maar zorgelijke toon die Bellows watermerk is bevindt zich ook in More Die of Heartbreak op de rand van de farce. Maar Bellow laat het niet tot een farce komen en houdt alles in de hand: het blijft reëel. Hij laat Kenneth redeneren, maar er zijn talloze illustraties die zijn grote gedachtenvluchten ondersteunen. De gesprekken tussen Matilda's vader (de van elk gevoel gespeende breedgeschouderde internist) en Uncle Benn, de zinnen die Matilda uit haar mond laat komen, (‘You're entitled to live in style, a rich scientist and not a research rat’), Kenneths gesprekken met Treckie en met zijn vader, die overal boven staat en die maar niet begrijpt dat zijn zoon de ‘action’ in Amerika zoekt. Uncle Benn is niet voor niets een botanicus met bijzondere opmerkingsgaven (‘he had in himself a mirror in which nature could see itself’). Ook in het milieu waarin hij verzeild is (‘This particular uncle had no business in such a location’) ziet hij alles op zijn eigen argeloze manier en veranderen de Layamons en hun handlangers in sociale insecten waarvan de plastische instincten door zijn blik bloot komen te liggen. Kenneth is de Eckermann van deze onthullende argeloosheid en tegelijk de chroniqueur van Uncle Benns superieure inhibities, fijnzinnigheid, vermogen om geschokt te worden. zijn gebrek aan onverschilligheid, zijn goddelijke wereldvreemdheid. Dit alles tesamen maakt dat Kenneth zijn oom tot een ‘bewoner van de eeuwigheid’ rekent waar hij alles van wil leren. Dat doet hij ook. niet alleen door Uncle Benn effectief te assisteren om aan de greep van de Layamons te ontkomen, ook door een intensievere belangstelling te tonen voor Dita Schwarz, een vriendin die van tijd tot tijd in de roman opduikt en met wie hij omgaat alsof de wereld niet een arena is waar de dodelijkste toumooien om de liefde worden gehouden. Uncle Benn is iemand die altijd met ‘the first heart’ blijft kijken en dat maakt hem een ‘exception’ (‘our only hope of liberation!’).

More Die of Heartbreak (veel meer dan aan radioactiviteit, denkt Uncle Benn) bevat veel gesprekken, maar ze gaan altijd over iets. De tegen het komische aanleunende hoge toon van Kenneth is die van iemand die zich hoge zorgen maakt. Bellow gaat weer schrander te werk in zijn manier om iets los te laten over alle achtergronden en motieven die met het huwelijk te maken hebben en hij is weer vrijgevig in de presentatie van filosofen (Swedenborg), schrijvers (Gogols verhaal Het huwelijk) en van onbekende mystici. Jammer is alleen dat over Uncle Benns bijzondere gaven vooral wordt verteld en dat we ze in verhouding minder in actie zien. Een intellect met een ziel ziet men tenslotte niet alle dagen aan het werk.

■