Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 4]

De absolute stilstand van het leven
Kees Ouwens' tweede roman, een solide bolwerk

De eenzaamheid door genot door Kees Ouwens Uitgever: Meulenhoff, 316 p., f 39,50

Jacques Kruithof

Kees Ouwens debuteerde, veelbelovend zoals dat heet, in 1968 tegelijkertijd als dichter en als schrijver, met de bundel Arcadia en de roman De strategie, die wel als ‘een van de allerbeste romans’ van na de oorlog is bestempeld. Nadien verschenen nog drie dichtbundels, die een warm onthaal kregen, en die met hun karakteristieke toon onmiskenbaar enige invloed hebben uitgeoefend in de poëzie van de laatste jaren.

Nu pas heeft Ouwens zijn tweede roman laten verschijnen, De eenzaamheid door genot, een boek waar stellig lang aan gewerkt is, en minstens de evenknie van zijn voorganger. Werd De strategie door een bewonderaar al ‘traag’ en ‘statistisch’ genoemd, dit nieuwe, twee maal zo lange relaas is dat in nog sterkere mate. Ouwens voert zijn verteltrant hier zeer ver door, misschien tot de grenzen van het mogelijke, en dat past natuurlijk bij zijn onophoudelijk streven naar het absolute.

Stijl en thematiek van deze roman zijn nauw verwant aan het overige werk van Ouwens, wiens poëzie en proza sterk op elkaar lijken. Er wordt dus druk gezworven, al is het hoofdzakelijk in de verbeelding van de centrale figuur Armand: drieëntwintig jaar. werkzaam op een kantoor, nog in het ouderlijk huis wonend, waar hij zich overtollig voelt, en vooral zondig. Zijn moeder en haar tweede man zijn zich naar zijn indruk maar al te zeer bewust van zijn aanwezigheid: ‘Een jongen wiens lust zich aan het oog onttrok, toch zich liet denken, een zinnelijkheid waaraan onder hun dak hen de gedachte onverdraaglijk was en die hun geest najoeg.’

Plaats van handeling is het landelijke Zinzendorp, dat ongetwijfeld gemodelleerd is naar Zeist, waar Zinzendorfs broeders hun hoofdkwartier hebben, en waar Ouwens geboren werd. Het dorp is Armand vijandig gezind, denkt hij, of het negeert hem, en daartegen tracht hij zich te weer te stellen. Het grootste deel van zijn tijd - het is vakantie - gebruikt Armand om te fantaseren over een mogelijke logeerpartij bij verre familie: deze ‘dislocatie van zijn personages op het veld van de verbeelding maakte het hem mogelijk zich op bijzondere wijze te doen gelden’.

Inderdaad heeft Armand er moeite mee zich te manifesteren. Van jongs af aan ‘had hij geleerd teleur te stellen en beneden verwachting te blijven’. In zijn werk zit geen schot: ‘De bezigheden uit de begintijd bleven onveranderd zijn taak, hij deed zijn verrichtingen half dromend, half wakend.’ Altijd de mindere, heeft hij zijn waarneming en beschouwing van de medemens zo verscherpt dat de miniemste blikken of gebaren opgemerkt en geduid worden - er kan immers een gevaar in schuilen. De fantasie, een voorschot op een denkbaar bezoek, verschaft Armand de gelegenheid zich voor te bereiden, zijn strategie uit te stippelen. Waar de lezer geheel en al aan zijn verbeelding vastzit, blijven alle andere personages onvermijdelijk schimmen, louter Armands hersenspinsels.

Gecultiveerd

Daarover wordt verteld in Ouwens' hoogst eigen, merkwaardige taalgebruik: uitgesponnen volzinnen voor een volledig ingesponnen bewustzijn. Vrijwel iedere zin is een syntactisch hoogstandje, met tussenzinnen en archaïsmen; er zijn veel vraag- en uitroeptekens en beklemtoningen in deze tegelijk precieze en sterk abstraherende bewoordingen.

Wie kwaad wil, kan deze stijl afdoen als gemaniëreerd en omslachtig - zo is er ook wel over Proust gesproken tenslotte. Het is uiteraard een bedachte en gecultiveerde schrijftrant, maar een die haarfijn past bij het in zichzelf besloten, haast autistische denken en voelen van de hoofdpersoon. Het heeft als gevolg dat De eenzaamheid door genot (het genot door masturbatie, zoals vanouds bij Ouwens) zich het beste in kleine gedeelten laat lezen, al lijkt het mij een belevenis wanneer je er een paar dagen achtereen voor zou kunnen uittrekken. De roman is in vele opzichten de overtreffende trap in Ouwens' werk; hij benadert de absolute stilstand van het leven, niet in het minst door de lengte van de zinnen en de omvang van de tekst die de uitgesponnen gewaarwordingen en overdenkingen precies de ruimte geven die ze nodig hebben.

Kees Ouwens
chris van houts

Het zelfonderzoek van Armand voert hem overigens tot een optimistische slotsom, baldadig en een tikkeltje ironisch; zonder afbreuk te doen aan zijn zwakheid zet hij haar om in zijn kracht. Ik citeer een passage uit het laatste deel van de roman, die tot slot tevens dienst kan doen als een proeve van Ouwens' stijl.

‘Niemand merkte hem op, en dit wekte zijn grootsheid. Uit deze ontstond een opeenstapeling van waarden. Dit maakte zijn gang tot een opklimming, zijn blik verder reikend en zijn gehoor tot geboortig geluid. Elk lichaamsdeel was zijn staat van observatie en hij was overzichtelijk in vogelvlucht alleen. Zijn schrede boekte de vooruitgang, ordende de toekomende tijd en bracht op het spoor van verleden. Zijn blik was verleidelijk als een bosschage, geploegde akker doorstond de vergelijking met zijn iris niet en zijn ogenknippering was paring. Zijn tocht was genormaliseerde waterleiding waarin zijn slijmklieren en blaas afvloeien. In die zin ook was hij bemestend en bevolking voedend. Daarom ook schreef zijn visie de hemel een orgaan toe en daaruit vloeide de geslachtelijke god voort uit wie de persoon lekt. Aldus was hij een ophef van waarden, tot het zenit reikend. De edel ontworpene, aan wie tijd niet afdoet. Zo was hij de volkomen jonge mens, die zijn excrement koestert.’

Zinswendingen als de windingen van de schelpen waar slakken en heremietkreeften hun toevlucht toe nemen, omdat ze week en kwetsbaar zijn; het beste woord ervoor lijkt me de curieuze titel die Willem Kloos aan zijn latere gedichten gaf: Binnengedachten. Als ze ook nog te denken geven, zoals bij Kees Ouwens, vormen ze een solide bolwerk.

■