Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 11]

Niet alleen moreel maar ook intellectueel fout
Theologen in de Hitler-tijd

Theologen onder Hitler Gerhard Kittel, Paul Althaus, Emmanuel Hirsch door Robert P. Ericksen Uitgever: T. Wever, 243 p., f 39,50

Chris van der Heijden

Contemporaine geschiedschrijving heeft in veel gevallen elementen van een kinderfilm over boeven en braven. Bij professionele historici zijn die elementen meestal zwak - steeds zwakker naarmate de afstand in tijd toeneemt; in de media en zeker in de huiselijke kring zijn ze meestal sterker. Zo'n moreel perspectief is aan de ene kant onvermijdelijk, noodzakelijk zelf: het jongste verleden is het directe voorland van het heden; je kunt vandaag niet leven zonder je houding tegenover gisteren te bepalen. Maar aan de andere kant maakt zo'n perspectief bijna altijd een karikatuur van het verleden, zeker als dat verleden als een afwijking van het ‘juiste pad’ beschouwd wordt. Dat is misschien tot daaraan toe, hoogstens pijnlijk voor de ouderen en onrechtvaardig ten opzichte van de doden. Ernstiger is dat de kijker met het morele perspectief zichzelf altijd in het kamp van de braven plaatst en daarmee dus blind blijft voor zijn eigen potentiële schurkachtigheid. Concreet: drie theologen die de zijde van Hitler kozen. ‘Boeven,’ zegt de regisseur van de kinderfilm. Hij geeft ze een lapje voor het oog, een jaap in het gelaat en kijk, het klopt. Natuurlijk klopt het: net als het witte doek is het verleden geduldig en weerloos.

Maar dat dit boevenperspectief op de Hitlertijd geen stand houdt, is in de laatste jaren steeds duidelijker geworden en ik denk dat het einde daarvan nog lang niet in zicht is. Over vijfentwintig jaar zal er over sommigen uit die periode op een manier geschreven worden die ons nu de haren te berge zouden doen rijzen: om die rehabilitatie voor te zijn, is het nodig nu de karikaturen van tafel te vegen en de vraag te stellen op welk breekpunt normale mensen, intelligente mensen zelfs, de fout in zijn gegaan. De afgelopen jaren is er een aantal boeken verschenen met een dergelijke vraagstelling. De belangwekkende - hoewel hier en daar wat zalvende - studie van Robert Ericksen is daar een goed voorbeeld van.

Het verhaal over Gerhard Kittel, hoogleraar in Tübingen en specialist op het gebied van de verhouding judaïsme en christendom, is van de drie door Ericksen behandelde theologen het meest saillant, hoewel voor bovenstaande vraagstelling tevens het minst interessant. Kittel maakte in 1933 namelijk een weerzinwekkende reuzenzwaai. Beweerde hij tevoren nog dat de Galileër Jezus ‘over zeer vele druppels zuiver joods bloed’ beschikte (waarmee hij expliciet en terecht de joodse basis van de christelijke cultuur erkende), na 1933 deed hij zijn uiterste best om de joden zwart te maken. Joden zouden naar wereldheerschappij streven; tweeduizend jaar joodse geschiedenis betekende evenzovele jaren ‘vreemdelingenstatus onder de volken der wereld’; het aandeel van de joden in de Duitse cultuur was onevenredig groot en nog meer van dit soort kletskoek. In een apologie door Kittel na de oorlog geschreven, deed hij natuurlijk zijn uiterste best om zich van schuld vrij te pleiten. ‘Het geval-Kittel,’ zo schreef hij daarin over zichzelf, ‘is een goed voorbeeld van de afschuwelijke situatie die onvermijdelijk ontstaat wanneer men iedere serieuze discussie over het probleem van het jodendom en het joodse vraagstuk vereenzelvigt met het ordinaire antisemitisme van de nazipropaganda, Der Stürmer, het bureau van Rosenberg’ (dat zich bezighield met antijoods onderzoek). Daar is iets voor te zeggen. Maar meer nog valt er te zeggen over het opportunisme van iemand als Kittel die als zovelen van zijn tijdgenoten zijn huikje naar de wind hing. Hij mag dan als theoloog groot zijn geweest, hij kan best - zoals Ericksen beweert - een warme persoonlijkheid zijn geweest, klein was hij in zijn blindheid, waardoor hij niet inzag dat zijn ‘serieuze discussie’ over het jodendom koren op de molen was van ordinaire antisemieten die niet in woorden maar in gas en pistolen dachten.

Gods wil

Interessanter is het geval van Paul Althaus, Luther-kenner en hoogleraar in Erlangen. Althaus was heel wat gematigder, werkte niet voor een instituut als dat van Walter Frank, dat in de Forschungsabteilung Judenfrage die geschiedenis van het nieuwe Duitsland onderzocht, en deed nooit zulke keiharde politieke uitspraken als zijn collega uit Tübingen. Toch publiceerde hij in oktober 1933 een boek dat opent met de zin: ‘Onze protestantse kerken hebben het keerpunt van 1933 begroet als een gave en een wonder van God.’ Voor die uitspraak had hij - naast een algemene die ik zometeen ter sprake zal brengen - een aantal redenen die stuk voor stuk te herleiden zijn tot Luther. In de eerste plaats de gedachte dat Gods wil in alle momenten van de geschiedenis aanwezig was en dat de mens tot taak had zich aan die wil en dus aan die momenten te onderwerpen. We kennen dat argument ook van de strenge Nederlandse calvinisten die in de overrompeling door de Duitsers de hand van de Heer zagen en de nieuwe orde daarom met lijdzaam enthousiasme ondergingen. ‘Ieder mens moet zich onderwerpen aan de overheden die boven hem staan,’ aldus Paulus in Romeinen 13. Het is een vreemde uitspraak, maar voor tal van gelovigen bepaalde hij het gedrag, destijds en nu nog steeds.

Een tweede argument baseerde Althaus op Luthers twee-rijkenleer; het is de apolitieke keerzijde van het voorgaande: God regeert de wereld door middel van het zwaard (de staat) en de liefde (de kerk). En al behoort de goede christen zich op de laatste te richten en zich zoveel mogelijk te onttrekken aan de ‘wereld van het zwaard’, ook dit kwaad heeft God geschapen. Ondergáán dus. Een derde argument komt dichter bij de mythologie van het nazisme en draait om dat zompige woord ‘volk’. ‘Mijn volk is mijn innerlijke en mijn uiterlijke bestemming. Deze moederschoot van mijn bestaan is Gods middel, zijn Ordnung, waardoor hij mij geschapen heeft. (...) De bijzondere stijl van een volk is door Hem geschapen, en als zodanig is zij voor ons heilig,’ beweerde Althaus in een lezing uit 1937. Elders beweerde hij dat ‘volk’ een soort geseculariseerde variant was van geloof. In andere bewoordingen verkondigden de nazi's hetzelfde.

Emanuel Hirsch, Kierkegaard-expert van zijn generatie en hoogleraar in Göttingen, was even fel als zijn vriend Althaus gematigd was. Hij was een veel politiekere figuur en aanvaardde als decaan van zijn universiteit dan ook een actieve functie. ‘Hirsch correspondeerde voortdurend met Berlijn,’ schrijft Ericksen, ‘bracht er zo nu en dan persoonlijke bezoeken, en het ministerie organiseerde samen met hem een vrij effectief front tegen alle activiteiten van de Belijdende Kerk’ (dat is de Bekennende Kirche die onder leiding van theologen als Karl Barth en Martin Niemöller in ieder geval kwantitatief de grootste oppositiegroep in het Derde Rijk vormde). Vreemd genoeg was de actieve Hirsch volgens Ericksen de meest intellectuele van het drietal en daarom ook schrijft hij in het hoofdstuk over hem de kernpassage van zijn boek. Die gaat als volgt: ‘We zullen proberen aan te tonen dat Hirsch (...) een consistente, intellectueel verdedigbare politieke ethiek en een historisch-theologische filosofie ontwikkelde op grond waarvan de nationaal-socialistische visie op de Duitse samenleving positief werd ontvangen.’ En enkele regels verder: ‘We stelden dat de opvattingen van Hirsch intellectueel verdedigbaar zijn. Dit is wellicht het cruciale punt in deze hele studie. Kunnen we de politieke opstelling van Hirsch op louter intellectuele gronden afwijzen? Ik meen van niet. Zo'n afwijzing is achteraf gemakkelijk. aangezien we thans de nazi-periode in de Duitse geschiedenis als verwerpelijk beschouwen. Ook kunnen we de opstelling van Hirsch afwijzen op basis van beginselen zoals democratie, mensenrechten enz. Maar zijn deze beginselen en waarde intellectueel beter dan die welke Hirsch huldigde? Dat is de intrigerende vraag in deze studie.’

Axioma's

Over het eerste punt wil ik heel kort zijn. Voor alle drie genoemde theologen geldt dat zij behoren tot die laat negentiende-eeuwse reactie op het ‘modernisme’. Zij verzetten zich tegen het positieve denken, tegen een wereld van fabrieken. losse moraal, steden, techniek, massa et cetera, een entzauberte Welt waaruit God en Rausch, mystiek en beleving verdwenen en plaats leken te maken voor ratio en nuchterheid. strijd en praktijk. In zoverre was hun keuze voor het fascisme dus inderdaad consequent. Die politieke stroming was tenslotte de ultieme reactie op deze snelle sociale verandering.

Het tweede punt dat Ericksen maakt is ernstiger en het is ook precies daar dat zowel hij als genoemde theologen de fout ingaan. Natuurlijk zijn waarden als democratie en mensenrechten intellectueel niet ‘beter’ dan andere. Iedere intellectuele activiteit gaat namelijk uit van axioma's en die zijn per definitie intellectueel niet hard te maken. Hard is alleen het spoor dat van die axioma's uitgaat; die axioma's zelf zijn vertrekpunten en zoals geboorteplaatsen een leven lang in het paspoort staan, worden die op een gegeven moment in de ziel gegrift. En je kunt van het christendom beweren wat je wilt, de hele santenkraam van heiligen en geleerden kun je van stal halen om je argument kracht bij te zetten, ik weiger te aanvaarden dat de kern van deze ideologie elders ligt dan in de Bergrede van de zachtmoedige Galileër. Zijn axioma's, hoe anders ook geformuleerd, zijn dezelfde als die van humanisme en verlichting en ten enen male onverenigbaar met die van de rancuneuzen en inquisiteurs. Met geloof heeft dat niets te maken: het is de geboorteplaats die in het paspoort van iedere westerling staat.

■