Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 8]

Verbloemde en onverbloemde vertoningen
Het artistieke, ordinaire, sophisticated, nudisten-, gewone en erotische naakt broederlijk en zusterlijk bij elkaar in een boek en op een tentoonstelling

Das aktfoto, ästhetik, geschichte, ideologie Redaktie Michael Köhler en Gisela Barche Uitgever: C.J. Bucher, Munchen/Luzern, f 89,10
Portraits Bilder aus Europa und Amerika door Helmut Newton Inleiding Klaus Honnef Uitgever: Schirmer/Mosel, f 102,20 Importeur: Idea Books, Amsterdam
Naakt voor de camera Tentoonstelling De Meervaart, Amsterdam tot en met 30 juni

Mariëtte Haveman

Een lichaam is een lichaam, zou je misschien denken, of het nu dateert van een eeuw geleden of van een paar jaar. Maar dat is niet zo; ze veranderen. Het is te zien aan de foto's. Als je op straat om je heen kijkt lijkt het alsof alle vormen en maten voorradig zijn. Maar vergelijkenderwijs zal de vorige eeuw toch meer kleine dikkerdjes hebben opgeleverd dan de onze.

Tijdgebonden zijn in elk geval de lichamen die afbeeldenswaardig bevonden worden. Negentiende-eeuwse mannenlijven waren peziger en vaak bleker dan mannenlijven op foto's nu. Aten ze anders, was hun stofwisseling anders? En tegelijk hebben ze iets verwarrend gewoons, alsof ze per ongeluk in het verkeerde vak terecht zijn gekomen: dit hoort in de werkelijkheid, desnoods tussen de schuifdeuren, maar niet op foto's! Deze mannen zien er uit als ouderwetse, uitgeklede mannen, die zich nu voor de gelegenheid een keertje als Discuswerper, David of Prometheus hebben laten fotograferen. Dat dat bloot moest werd voor lief genomen, al ging het niet werkelijk van harte. Zoals Rudy Kousbroek in zijn inleiding op Naakt voor de Camera (‘De Magische Driehoek’, NRC Handelsblad 5 juni jl.) opmerkte, zien veel blote mannen op (vooral oudere) foto's er wat ongelukkig uit. ‘Het is opvallend maar onbewijsbaar: mannen hebben een veranderde gezichtsuitdrukking als ze met die verwelkte bloem op de foto moeten, het is of ze zelf ook zijn verschrompeld.’ De kunstgeschiedenis legt getuigenis af van al het speurwerk dat is verricht om dit probleem zo niet op te lossen. dan toch te bezweren. Een klassieke methode is Het Vijgeblad; een andere het verkleinde formaat. Zoals vrouwelijke klassieke beelden (en ook de meeste latere Venussen, Bathseba's, Andromeda's, Diana's en Danae's) het zonder schaamhaar moesten stellen, zo waren mannen voorzien van een proportioneel klein lidmaat, zo het, evenals de neus, de tand des tijds überhaupt had doorstaan (soms wel met een paar marmeren krulletjes eromheen). Geen van beide oplossingen kom je op foto's vaak tegen, om begrijpelijke redenen. Een paus die aan het verkleinde geslacht van de oude beelden toch nog aanstoot nam kon daar zonder al te veel problemen elegante vijgeblaadjes voor laten monteren die qua afmeting niet afweken van de norm. Anders ligt dat natuurlijk wanneer de natuur zelf gecorrigeerd moet worden, zoals bij foto's tol op zekere hoogte het geval is. Dan zijn er twee mogelijkheden: retoucheren (bij vrouwen het laten verdwijnen van schaamhaar, of bij mannen in de vrijgekomen ruimte een klein vijgeblad invoegen, wat heel moeilijk is omdat het oog op dit punt erg kritisch is), of een blad kiezen dat een paar maten groter is. en dit meefotograferen.

Beide oplossingen zijn twijfelachtig en een beetje mal. zoals geïllustreerd wordt op de foto van de man die zijn blad ook nog zelf aan een ijzerdraadje vast moet houden.

Negentiende-eeuwse mannen, in tegenstelling tot negentiende-eeuwse vrouwen, hadden nog niet geleerd om er op foto's uit te zien alsof het naakt zijn voor hen de gewoonste zaak van de wereld is. Bij twintigste-eeuwse mannen is dat anders, en ik moet toegeven dat ik dat, als het gaat om de erotiek, niet altijd een voordeel vind. Weliswaar is hel aantal echte erecties op foto's nu groter dan ooit (waarmee het hele leeggelopen-ballonnetjesprobleem in één klap uit de wereld is geholpen), maar veel van die foto's hebben tegelijk iets kijk-mij-'s-evenachtigs dat mij de lust doet vergaan. Ondanks de meer openlijke seks en minder mythologische poespas zijn ze toch vaak gestileerder, synthetischer dan die oude fotootjes. Wat ze missen, en wat oude foto's vaak wel weer hebben, is iets aandoenlijks, onbedoelds, dat ook voor het mannelijk lichaam in het vrouwelijk oog onontbeerlijk is. Het lijkt vaak alsof zulke foto's óf ouderwets en naïef zijn (het sleutelgatperspectief gecombineerd met de roze ingekleurde billetjes), óf modern, brutaal en sophisticated maar ook opdringerig en brutaal (het Mapplethorpe-Newtonperspectief). Misschien vraagt een combinatie van het beste van de twee een soort onbevangenheid die pas over jaren bereikt zal worden. Misschien is het eenvoudig een van de moeilijkste esthetische problemen.

Gerhard Riebicke, Diana, 1927

Afgezakte lendendoeken

Warwick Brookes, Eugen Sandow, 1900

Naakt voor de camera, de tentoonstelling die hoort bij het boek Das Aktfoto en die nu al anderhalf jaar rondreist, gaat niet zozeer over erotische fotografie als wel over naaktfotogra-

[p. 9]

fie. Dat betekent in theorie alles waar toevallig een naakt lichaam bij komt kijken, ook antropologische, ideologische (nudisten etc.) reclame- en zelfs persfoto's kwamen er aan te pas.

In de praktijk blijkt echter zoals te verwachten dat verreweg het grootste deel van het hier getoonde fotowerk spreekt van erotische bedoelingen, inclusief degene die ‘officieel’ in chiquere categorieën vallen. Het lijkt of er wat dit betreft een schaal is, met aan het ene uiteinde de commerciële porno, aan de andere de kunst, en tussenin alle mogelijke toepassingen en combinaties. Zo zijn er naakten, afkomstig uit artistieke modelstudieboeken, die ondanks hun studieuze artisticiteit een opvallend groot publiek bereikten, en de naakten uit de talloze nudistentijdschriften, die evenens gretig aftrek vonden. Dit ondanks de strenge aseksuele moraal die de nudisten er op na hielden. Deze foto's vertonen dan ook een vaak hysterisch aandoende afwezigheid van seks, alsof de nudisten alles in het werk stelden om het onheil te voorkomen: dagenlang gymnastiekoefeningen, liefst met zijn twintigen tegelijk in bos en duin.

Dan is er nog een categorie foto's waarvan de aanblik een gezonde haat opwekt tegen een bepaalde combinatie van fotografie en ‘wetenschap’. Deze combinatie wil nogal eens leiden tot een misselijk soort neerbuigend voyeurisme. Dit zijn de ‘antropologische’ fotootjes, vooral de vroege variant die inmiddels goddank in onbruik is geraakt. Uit deze foto's blijkt ook hoezeer naaktheid, in elk geval in onze cultuur, indicatief is voor standsverschil. Er waren tot in de jaren dertig nogal wat veldwerkers, zoals Max Weiss en Günther Tessmann, die koste wat kost naaktfoto's van hun onderzoeksobject moesten hebben, ondanks het feit dat deze objecten normaal in geklede staat rondstapten. Dat leidde tot de meest mallotige foto's die een schrijnend verslag doen van de mentaliteit van de makers. Zo is er van Tessmann een foto van een Indiaan die vrolijk lachend (tegen betaling, mag je hopen) zijn hemd oplicht, om een typisch soort onderbroekje te demonstreren.

Het is duidelijk wie het in deze categorie bovenal moesten bezuren: de vrouwen. In het boek staat één foto (op de tentoonstelling zijn het er drie: voor-, zij-, en achteraanzicht) van een rijtje van zeven Afrikaanse vrouwen, allemaal bloot, met rond hun enkels de op miraculeuze wijze afgezakte lendendoeken. Deze hoopjes textiel, en de kwade gezichten erboven, spreken boekdelen over de methodes die de maker, Kolonialoffizier Max Weiss, er op na hield om zijn objecten zo ver te krijgen (‘Lendentücher - lllegt ab!!!’, aldus de voorstelling die de schrijvers van het begeleidende artikel, Ricabeth Steiger en Martin Taureg zich daarvan maken). Dit type foto's werd gebruikt als illustratie van leerzame boeken, met titels als Das Weib im Leben der Völker, Das Weib bei den Naturvölker en Die Rassenschönheit des Weibes. En natuurlijk zijn er de reclamefoto's, die met het vorderen van de tijd steeds meer bloot tonen, meest vrouwelijk maar af en toe ook mannelijk. Deze categorie toont een uitgebreid arsenaal aan suggestieve verhullings/onthullingsmiddelen, zoals natte T-shirts, zeepschuim en water. Vooral water is zeer populair, zoals Peter W. Rober schrijft: ‘Met het sex-appeal is het zoals met de bloemen: allebei hebben ze water nodig om bijzonder verrukkelijk te bloeien.’ Waarom eigenlijk? Was steckt dahinten?

De poses van fotomodellen op dit soort reclamefoto's doen vaak denken aan die van de nudisten, dat wil zeggen: veel verwoede aktiviteit. Alleen gaat het in de reclames bijna altijd gepaard met een extatische gezichtsuitdrukking, die voor de nudisten juist taboe is.

Wat het ostentatieve doel ook is, over de hele linie is het een eindeloos manipuleren met accenten die tegelijk suggeren en verhullen waar het eigenlijk om gaat. De manier waarop dat gebeurt is niet alleen veelzeggend voor de tijd waarin de foto gemaakt is, maar ook voor de categorie waarin hij thuishoort: wetenschappelijk, artistiek, ideologisch, wervend. De stille getuige op de achtergrond bij al dit gedoe is natuurlijk de echte erotische fotografie. Ook hier zijn allerlei gradaties aan verhulling en onthulling mogelijk, en wat betreft de extreme varianten vertoont het boek een opvallend verschil met de tentoonstelling: terwijl in het boek alleen discreet nummertjes op miniatuurformaat worden gemaakt, zwart-wit en niet recenter dan 1939. vertoont de tentoonstelling een uitgebreide display aan menselijke vermicelli uit de porno-industrie anno 1980. Dat verschil zal wel iets met de Duitse censuur te maken hebben, waar deze tentoonstelling vandaan komt, en waar (volgens het boek zelf) nog steeds het vertoon van genitaliën op foto's in boeken is verboden.

Horst P. Horst, Odaliske, 1940
Helmut Newton, Arielle na het knippen van haar haar, 1982

Bovenwijdte

Foto's waarop ze het werkelijk doen zijn natuurlijk tamelijk tijdloos, hoewel niet helemaal. Het meest dateerbaar zijn de zachtere varianten, want ook hier geldt dat de verhulling en accentuering vee) zeggen over de tijd waarin ze gemaakt zijn. Wat bijvoorbeeld bij pin-ups als ‘pikant’ wordt gedefinieerd, is opvallend tijdgebonden. ‘Terwijl de jaren veertig in de wereld van de “girlie magazines” als het tijdperk van de benen gold, begon in de jaren vijftig de boezem op te rukken. (...) Tijdschriftartikelen speculeerden onvermoeibaar over de bovenwijdte uitgedrukt in centimeters van Marilyn Monroe, Jane Russell of Jayne Mansfield,’ aldus Barbara Hartl in haar Anmerkungen zum Pin-Up. Dat was het tijdperk van de puntbeha's, waarmee je altijd een paar centimeter kon winnen, met als consequentie vaak een enigszins agressieve voorgevel. Een schijnbaar onoverkomelijk feit is de verregaande onnozelheid die de meeste van deze foto's eigen is. Dat ze stereotiep zijn is tot daar aan toe, maar waarom op zo'n zwakzinnige manier? Het domme sletje gooit nog steeds hoge ogen in de wereld van de fotoseks, evenals haar tegenhangster de zweepzwiepende vamp, maar iets daartussenin blijkt nauwelijks tot de mogelijkheden te behoren, of het moest zijn gelegen in de wazige dromerigheid van de artistieke varianten, waar je ook alle kanten mee op kunt. Nog stereotieper zijn de mannen: wat een ongure koppen en slagerslijven zijn er niet in omloop, niet alleen in de commerciële maar ook in de artistieke seks!

Vóór iemand daar een wetenschappelijke conclusie over de aard van ons driftleven aan gaat verbinden is het de moeite waard om ook enige aandacht te richten op de grote projectontwikkelaars in deze fotografie: figuren als Hugh Hefner en David Hamilton.

Helmut Newton, Violetta Sanchez, 1979

Van Hamilton weet ik niet veel, behalve dat hij zwaar besuikerde foto's van halfnaakte kinderen maakt. Wat betreft Hefner weet ik iets meer, omdat ik in Chicago in zijn voormalige villa mocht logeren (nee, níét vanwege mijn uitdagende silhouet, maar omdat hij die villa geschonken had aan het Art Institute, waar ik een geleerde lezing hield).

Hugh Hefner behoort financieel tot de mensen die hun stoutste dromen in vervulling kunnen doen gaan. Aangezien een groot deel van de oorspronkelijke inboedel onaangeroerd was blijven staan gaf mij dat de gelegenheid een blik pal in 's mans diepste geesteskrochten te werpen. Van buiten was het een mooi, Europees aandoend statig bakstenen huis met smeedijzeren balkon, maar in het diepste binnenste school de prepuberale jongensdroom van een infantiele miljonair. Hef was onder andere de trotse eigenaar van een ondergronds zwembad, aan één zijde afgesloten door een glazen venster, waarachter zich een gecapitonneerde bar bevond. Niet moeilijk te raden wie het zwembad en wie de bar bevolkten. Het was een lelijk, ordinair, miserabel, superchique rijkeherenbarretje, met puistig gestucte muren en vadsige bruine kussens voor het raam van het juffrouwsaquarium. Eén druk op de knop naast de bar, en de vloeistofdia's kwamen traag in beweging: Hugh Hefners invulling van het begrip sensuele geneugten.

Zinnelijke allegorieën

Hugh Hefner happens to be tevens de geestelijke vader van het blad Playboy, waarvan het eerste nummer in december 1953 verscheen. In de recordtijd bereikte het blad een oplaag van meer dan vier miljoen exemplaren. Playboy's eerste centerfold werd klassiek: een zeer jonge baby-Marylin spiernaakt spartelend op een roodzijden fond.

Of het cultuur is of natuur: als David Hamilton en Hugh Hefner maatgevend zijn voor de erotische verbeelding van de moderne man ziet het er niet hoopgevend uit.

Tot slot de kunst, aan het andere uiteinde van de schaal, waarvan Rudy Kousbroek terecht opmerkt dat die zich blijkbaar op gespannen voet met de erotiek bevindt - althans in de fotografie. De meest artistieke naaktfoto's zijn ófwel van een opzettelijke lelijkheid, of nog vervelender dan een paprika.

Het eigenaardige daarbij is dat een groot deel van de kunst, vroeger en nu. wel degelijk een erotische strekking heeft. Het probleem heeft misschien iets te maken met decorum, of de afwezigheid daarvan in de hedendaagse kunst.

Naar het schijnt waren er in zestiende-eeuwse huizen aparte vertrekken waar de meer zinnelijke allegorieën werden opgehangen, zoals er ook kamers waren voor banketten, en weer andere voor de gestalte van Maria. Voor die mensen bestond er blijkbaar een vanzelfsprekend idee van de plaats waar verschillende soorten van kunst, ook erotische, op natuurlijke wijze genoten konden worden - en ook van de vorm die daar het geschiktst voor was.

Ik vind dat geen slecht idee, het is jammer dat die gebruiken nu niet meer bestaan. Zo had het in mijn ogen iets idioots tijdens de opening van deze tentoonstelling, al die beschaafde mensen met een glaasje sherry voor de meer onverbloemde vertoningen van verstrengeld roze vlees (was het kwade opzet van de organisatoren, dat afstapje daar bij de afdeling naoorlogse porno?) Voor zo'n tentoonstelling is dat natuurlijk verdedigbaar, maar het effect blijft een beetje raar en geforceerd. Dat is niet alleen vanwege de eclatante lelijkheid van veel van die foto's, maar ook vanwege hun eclatante ondubbelzinnigheid. Zou dat alleen maar een kwestie van wennen zijn? Het heeft iets van omgekeerd moralisme om elk taboe per definitie als overbodig en overtredenswaardig te beschouwen. Niet: het is verboden om in het openbaar opgewonden te raken, zoals de nudisten vonden, maar: het is verboden om zich daar voor te schamen. Zulke reacties bestaan nu eenmaal. Ze horen tot het pakket.

Trage rookfloers

Zo denk ik ook dat de oorzaak van die saaie kunstnaakten niet, of althans niet uitsluitend ligt in een verwerpelijke preutsheid. Dan zou het probleem betrekkelijk makkelijk op te lossen zijn: verwijder de preutsheid en je krijgt mooie naakten. Maarzo simpel is het niet. Het gaat hier om een reeël artistiek probleem, dat blijkbaar heel moeilijk oplosbaar is. Kousbroek definieert het maken van kunst zelf als het ‘proberen cultuur voor te stellen als natuur, de droom alsof het iets was dat echt bestond.

Vervolg op pagina 10

[p. 10]

De mate waarin ze daarin slagen is de mate van hun kwaliteit als kunst.’

Dat is eigenlijk een samenvatting van de klassieke kunstopvatting, dat een kunstwerk er uit hoort te zien alsof het zichzelf heeft gemaakt - eine zwei te Natur, aber eine gedachte, gefühlte, zoals Goethe het noemde.

Dit raakt de kern van het probleem van de naaktfotografie, en de kunst van het naakt in het algemeen: hoe maak je van het meest natuurlijke onderwerp op kunstmatige wijze iets dat volkomen natuurlijk aandoet, zonder banaal of aanstootgevend te zijn. Iets dat niet lelijk, maar ook niet saai en verdoezelend is. Voor schrijvers geldt dat probleem ook (vgl. Kousbroeks eigen uitgebreide collectie verhullende/onthullende metaforen ter aanduiding van cruciale delen en reacties van het menselijk lichaam), maar niet zó acuut, omdat een woord sowieso al aandoet als een vertaling; bij foto's is dat veel minder het geval.

Vandaar dat hel in de naaktfotografie vaak kiezen is tussen platter dan plat of het genre paprika. Echt goede naakten zijn zeldzaam in de fotografie. De beste die ik ken staan niet in dit boek en zijn ook niet op deze tentoonstelling te zien: de foto's die Harry Callahan maakte van zijn vrouw Eleanor. Soms zie je haar met hun dochtertje, soms alleen. Soms zit ze in het gras, bijna altijd bloot. Ze is tamelijk weelderig gevormd, niet zo'n verschrikt scharminkel als June Newton, die om een of andere reden op het omslag van Das Aktfoto mocht.

Maar misschien vallen de foto's van Callahan toch nog niet helemaal in de categorie mooie erotische fotografie op menselijk niveau. Eleanor is heel mooi en sensueel, maar ook wel erg ver weg en esthetisch. Dichterbij de gewone wereld komen twee foto's van Helmut Newton (tussen veel ongure): een van Violetta Sanchez op de rug gelegen een sigaret rokend, met een askegel die er bijna afvalt en een trage rookflocrs uit haar mond; en een getiteld ‘Ariëlla na het haarknippen’: een strak kapseltje en afgeknipte haartjes op een blote huid. Het zijn roerende, en toch niet naïeve foto's. Dat is een nogal zeldzame combinatie (helemaal bij mannen), terwijl het uiteindelijk hoe dan ook toch om dat roerende begonnen is.

■