Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

Humeuren & temperamenten
Drift

Gerrit Komrij

P. Hermanides

Of je in je drift nu een paar etensborden tegen de muur gooit of iemand met een mes te lijf gaat, een lijk is gelijk aan scherven. Een moord valt je op zo'n moment niet zwaarder aan te rekenen dan de incompleetheid van je servies.

Drift is de toestand waarin je tot het ergste in staat bent en waarin elke daad niet meer betekent dan een loos gebaar. Drift bevindt zich aan gene zijde van moraal en geweten. Ze verlamt iedere bezinning. Ze schakelt de betekenis uit. Er is geen sprake meer van een barrière, zelfs niet van het dunste vlies, tussen voornemen en uitvoering - of de daad nu een gespleten schedel tot gevolg heeft of het gebroken oor van een kopje. Drift kent alleen een achteraf. De kater, de spijt.

Verblinding en handeling zijn één, en daarom is het geheel van net zo weinig gewicht als de zwakste schakel, de verblinding. Je kunt in je drift een mens doden of je hoed opeten. Je blijft een boosdoener van hoofddekselformaat, ook als uitroeier van een heel gezin.

Ik heb het vanzelfsprekend niet over de aandoeningen van de beroepsdriftkikkers. Die slaan alleen maar rood, paars, geel of groen uit, zonder ooit brokken te maken. Soms vertoont hun kop zelfs al die kleuren tegelijk in een, esthetisch gezien, schrikwekkende mengeling. Of er puffen wat wolkjes uit hun neusgaten, uit hun oren desnoods. Misschien dat ze, in het ergste geval, ook hun ogen op steeltjes uit hun kassen kunnen laten springen. Maar daar blijft het bij. Geen vlieg loopt gevaar. Er valt geen mus van het dak.

Hun drift komt van binnenuit en daalt niet op ze neer. Het is een aangeboren temperament - het pakt ze niet van buitenaf in hun nekvel om ze machteloos te maken. Het is een verheviging, geen uitschakeling van hun zinnen. De driftkikkers van nature, die van het doodgewone slag, ze willen dubbelop, honderdmaal, ja duizendvoudig - en ze doen niets en niemendal. De ware drift - de kosmische, zal ik maar zeggen, de van hogerhand aangewaaide - wil niets en doet het allerergste.

Valt een mens iets aan te rekenen als hij geen controle over zichzelf heeft? Kan je hem schuld of verantwoordelijkheid - of hoe we die zaken ook allemaal noemen - toedichten als hij niet namens zichzelf handelt? Alleen in de mystiek en bij blinde drift is er sprake van dat de mens zijn bewustzijn verliest en zijn lichaam kwijtraakt. De extase van de eenwording met God en een gedrag dat tot moord en doodslag kan leiden, komen daarmee op één lijn. Wie, bezeten van drift, een ambtenaar aan zijn revers door een loket naar buiten sleurt, over een bebloed spijkerbed van glasscherven en verwrongen staal, of een hele woonwijk in de as legt waarbij tientallen mensen aan hun verwondingen bezwijken, handelt niet anders dan een heilige. Hij gehoorzaamt aan een stem die de zijne niet is.

Het getuigt van inzicht in de menselijke psyche en het is, in zekere zin, een hommage aan de allerhoogste waarden wanneer een wetgever een crime passionnel oneindig veel minder bestraft dan een misdaad in koelen bloede. Helaas is de wetgeving in dat opzicht steeds barbaarser geworden. Misschien bestaat er ook maar weinig echte hartstocht, echte drift meer, zoals je heden ten dage ook maar verdomd weinig heiligen meer ziet.

Drift is, als de extase, ongrijpbaar. We weten niet wanneer ze komt, vanwaar ze komt. Op wie ze zal neerdalen ligt nog in het diepste duister gehuld. Straks neemt ze wellicht bezit van iemand die de beschikking heeft over middelen om de wereld te vernietigen. Die, ongewild en in een wolk van niet-weten, op de fameuze rode knop zal drukken. We kunnen niet anders dan hem bij voorbaat vergeven.