Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 5]

‘Het is het leven zelf dat verdoemd is’
E.M. Cioran als mysticus zonder God, filosoof zonder filosofie en illusionist zonder illusies

Het laatste boek van de in 1911 in Roemenië geboren schrijver en filosoof E.M. Cioran, Aveux et anathèmes, staat in Frankrijk op bestsellerlijsten. Tot Ciorans opperste verbazing en groot verdriet, want de sinds 1937 in Frankrijk gevestigde auteur schrijft welbewust voor een kleine groep geestverwanten: ‘Ik wil lezers die mij zelf ontdekt hebben. Pas als je een boek waarover niemand het gehad heeft, ontdekt, kun je zeggen: dat boek ben ik. Maar dat hoort niet meer bij deze tijd, schijnt het.’ Cioran weigert zich in de Franse pers te laten interviewen, slechts een spaarzame buitenlander krijgt toegang tot de sceptische auteur. Rudi Wester sprak met Cioran over zijn slapeloosheid, over mystieke ervaringen, over de ondergang van de westerse beschaving en het verval van het christendom (‘God is onverslijtbaar’), over de zinloosheid van het leven en de zinvolheid van de dood. Bittere syllogismen wordt dit najaar uitgegeven door De Arbeiderspers, bij welke uitgeverij drie jaar geleden Ciorans Geboren zijn is ongemak (‘De l'inconvénient d'être né’) verscheen.

Rudi Wester

Twee uitspraken van de Roemeense schrijver-filosoof E.M. Cioran doen mij schoorvoetend de ontelbare trappen naar zijn hoog boven Parijs uittorenende etage aan de Rue de l'Odéon beklimmen. De ene staat in De l'inconvénient d'être né: ‘De eerste voorwaarde om een heilige te worden is dat je van lastige mensen houdt, dat je bezoek kunt verdragen.’ De andere is uit Aveux et anathèmes: ‘Eenzaamheid bevalt mij zo goed dat zelfs de kleinste afspraak een straf voor mij is.’

Afstand lijkt het sleutelwoord voor deze zesenzeventigjarige Roemeen, maar hij blijkt de levend geworden paradox, een stijlfiguur die hij zo vakkundig in zijn werk hanteert. Hoe sceptisch en levensmoe hij daaruit naar voren moge komen, in werkelijkheid is hij buitengewoon hartverwarmend, gastvrij en voorkomend. Voor deze gelegenheid heeft hij zelfs een bordje met zijn naam en een pijl erop geschilderd en buiten op het portaal gezet. Binnen is het nog een heel gedoe, want twee mensen kunnen nauwelijks verkeren in de met boeken en folianten volgestapelde, piepkleine gangetjes die werkkamers blijken te zijn. Alleen de kamer waar de kleine en tengere schrijver zijn slapeloze nachten doorbrengt met naar muziek luisteren, is van redelijke afmetingen en ontdaan van enig overbodig voorwerp. Alleen maar een tiental platen, voornamelijk Bach. Over de telefoon had hij gezegd slechts over twee boeken te willen praten, namelijk over Des larmes et des saints, dat in 1937 in Roemenië verscheen en dat vorig jaar in het Frans vertaald werd, en over zijn laatste Aveux et anathèmes. Ook die gestrengheid blijkt mee te vallen. Onstuitbaar passeren mystici, de zin van het leven, de ondergang van het Westen en de zinloosheid van het handelen de revue, waarbij Cioran op de meest onverwachte momenten in een luid gelach losbarst. Hij lijkt dan opeens op de oude miljonair met appelwangetjes die aan het eind van de film Some like it hot zonnig beslist: ‘Nobody is perfect.’ Maar miljonair is Cioran allerminst, integendeel. Vanaf 1937. toen hij zich in Parijs vestigde, heeft hij altijd marginaal geleefd, ‘dat kan alleen in Frankrijk met al die kortingen voor studenten. Hier kun je heel lang buiten de maatschappij staan.’ In een van de kamertjes rinkelt de telefoon, die discreet wordt opgenomen door de vrouw met wie hij al meer dan twintig jaar samenwoont, Simone. Ze zal zich de hele ochtend niet vertonen.

Waarom is hij juist naar Frankrijk gegaan? Cioran: ‘Ik wilde eigenlijk naar Spanje, want dat is het land waar ik het meest van hou en Ortega y Gasset was mijn grote liefde. Maar toen brak de burgeroorlog uit en kon ik er niet meer heen. Ik ben geen vechter, ik bemoei me niet met de dwaasheid der mensen. “Folie” (dwaasheid) is meegaan met de “foule” (menigte). Directe actie is dodelijk.’ Dat zal wel kloppen voor de man die niet de dood als tragisch beschouwt, maar juist de geboorte. Pascal vond al dat ons ongeluk voortkomt uit het feit dat we niet rustig op onze plaats kunnen blijven zitten, maar Cioran gaat nog een stapje verder: ‘Niet geboren worden is ontegenzeggelijk de beste handelwijze die er is. Helaas binnen niemands bereik.’ En wie leeft en, noodgedwongen, handelt kan het alleen maar slecht vergaan, volgens Cioran: ‘Ik heb slechts één idee grondig bestudeerd, te weten dat al wat de mens tot stand brengt zich onvermijdelijk tegen hem keert.’

Geen daden dus, geen Spanje, maar Frankrijk waarvoor hij van het Franse Instituut in Boekarest een beurs kreeg. In Roemenië zijn dan al twee boeken van hem gepubliceerd, evenals de rest van zijn oeuvre voorzien van veelzeggende titels: Op het toppunt van de wanhoop, ontstaan na een crisis veroorzaakt door jarenlange slapeloosheid, en Het boek der misverstanden. Pas bij het derde boek ging het mis. Cioran vertelt, met een accent en een staccato die hem zo nu en dan bijna onverstaanbaar maken: ‘Ik was een jaar leraar filosofie geweest op een middelbare school in Roemenië, het enige jaar in mijn leven dat ik een baan had. Het was in een provincieplaatsje ergens in de Karpaten. Ik zag de bergen, en las Theresa de Avila. Ze is heel bijzonder, ze heeft een warmte, een diepte die je tot in het diepst van je ziel raken. Ik zei tegen mezelf: als ik het geloof niet verkregen heb na het lezen van Theresa de Avila, dan zal ik het nooit hebben. Ik was zeer ontroerd toen ik in de biografie van Edith Stein, de non die net zalig verklaard is, las dat zij zich bekeerd had toen ze toevallig een boek van Theresa de Aviia in handen gekregen had. Ze was erdoor gegrepen. Dat was bijna mijn geval, behalve dat ik geen godsdienstige kiem had, ik was er niet voor bestemd. Geloof is een gave. Die had ik niet, en dat was een vreselijke ontdekking. Des larmes et des saints is het resultaat van die crisis, het is dus eigenlijk het boek van een mislukking. Enfin, mijn uitgever had het boek geaccepteerd zonder het te lezen, dat is typisch voor de Balkan (lacht schaterend). Maar twee maanden later belde hij me op en zei: ik wil het niet, want mijn hele fortuin heb ik gemaakt met behulp van God. Ook dát is de Balkan.’

vincent mentzel

Extatische ervaringen

Omdat Cioran inmiddels in ernstige tijdnood verkeerde daar hij naar Frankrijk moest afreizen, bleek een onbekende drukker die hij in een café onmoette, een uitkomst: ‘Hij publiceerde mijn boek meteen, voor niks. Maar de publieke reactie was opvallend: de mensen begrepen er niets van. Mircea Eliade, die een groot vriend van me was, schreef er een heftig artikel tegenin. Ik vond het vooral vervelend wegens mijn ouders. Mijn vader was een Roemeens orthodox priester en mijn moeder voorzitster van een orthodoxe vrouwenvereniging, en zij kregen moeilijkheden door dat boek. Ik schreef hun dat het diep-religieus was, en dat was het ook. Maar natuurlijk was het tegelijk zeer atheïstisch. Een bizar mengsel dat naar mijn idee de originaliteit ervan uitmaakt. Er zijn nog steeds mensen die het onleesbaar vinden, zoals al mijn werk overigens, maar voor mij was het de neerslag van een belangrijke periode in mijn leven en daarom ben ik er zeer aan gehecht.’

Het verhaal tekent Cioran. De ‘mysticus zonder God’, de filosoof zonder filosofie, de illusionist zonder illusies: hij is niet in een hokje te vangen en gaat dwars door alle etiketten heen, scherpzinnig en eigenzinnig. Zijn onderneming is één groot persoonlijk avontuur dat toevallig op grotere schaal toepasbaar is. Het is alsof hij zichzelf tekent met de volgende notitie uit Geboren zijn is ongemak: ‘De merkwaardigste en zonderlingste westerse denkers zouden vanwege hun innerlijke tegenstrijdigheden in het Oosten nooit serieus genomen worden. Voor ons schuilt juist daarin de reden van de belangstelling die wij voor hen hebben. Wij houden niet van een gedachte, maar van de wederwaardigheden, van de biografie van de gedachte, van de onverenigbaarheden en de afwijkingen die erin te vinden zijn, van denkers kortom die, omdat zij niet met de anderen en nog minder met zichzelf in het reine kunnen komen, zowel uit grilligheid als door de dwang van het noodlot vals spelen. Hun bijzondere eigenschappen? Een vleugje veinzerij in het tragische, een tikkeltje speelsheid in het ongeneeslijke...’

Het tragische, het ongeneeslijke in het leven van Cioran is de slapeloosheid waaraan hij al sinds ongeveer zijn achttiende jaar lijdt. Dat is, in zijn woorden, de reden dat hij nooit een ‘echt’ beroep heeft kunnen uitoefenen en ‘als in mijn jeugd mijn ouders mijn slapeloosheid niet hadden gefinancierd, had ik mezelf zeker gedood.’ De oorzaak ervan is onbekend, maar de gevolgen zijn, tenminste tijdens zijn jeugd, niet alleen maar rampzalig. Vol enthousiasme heeft Cioran het over de vier extasen die hij in die tijd gekend heeft: ‘Wanneer je maanden en maanden niet slaapt, krijg je extatische ervaringen. Wat dat zijn? Ervaringen waarin jij je even in de plaats van God voelt, een paar ogenblikken heb je het idee dat jij het hele universum bent. Het is een uniek moment. Die extasen betekenden voor mij een beloning voor het ongeluk niet te kunnen slapen. Alles was opgelost, alles kon, alles mocht. Het is het idee van gelukzaligheid dat vooral bij mystici bestaat. Niet: geluk. Geluk is vulgair, gelukzaligheid is van een ander niveau, noodzakelijkerwijs van godsdienstige aard, ook al ben je atheïstisch. De mysticus identificeert zich met God, terecht heeft men hem ervan beschuldigd daarin ketters te zijn. Maar voor mij was zo'n ervaring het uiterste wat een mens op aarde kan bereiken. Het leven is een nostalgie naar extase. Tijdens mijn jeugd had ik het gevoel de mystici te begrijpen, maar ik was er kennelijk niet voor gemaakt.’ Ook deze uitspraak gaat vergezeld van een smakelijke lach want ‘alleen de lach stelt ons in staat om te leven,’ zo zegt Cioran. ‘Alles wat ik in mijn leven gedaan heb, was besmet met ironie, met zelfspot. Dat is aangeboren, en dodelijk. Mystiek gaat niet samen met ironie. Toch wordt het leven gerechtvaardigd door dat wat het volledig te boven gaat. Zelf is men niets. Leven, wat is dat? Dieren leven ook. Iedereen en alles leeft. Zonder uitzonderlijke momenten heeft het leven geen enkele waarde, vind ik. Het is immers niet de moeite om te leven, en toch leeft men.’

Neerslachtigheid noemt Cioran als een andere tragedie in zijn leven waaraan hij niet kon ontsnappen: ‘Je kunt niet zeggen: ik ontdoe me even van mijn neerslachtigheid. Men ontkomt niet aan zichzelf. Neerslachtigheid is een soort steriele angst die je verlamt. Angst zelf is een dynamisch iets, neerslachtigheid is verscheurend. Ik word melancholisch én door een buitengewoon mooi landschap én door een landschap van niks. Alles is aanleiding tot melancholie, het is het gevoel voor het vergankelijke dat aan alles verbonden is. Dat is geen gekte, dat is gewoon zo. Daarom geloof ik, in dat opzicht, aan voorbestemdheid. Men kan niet aan zijn lot ontsnappen, men is wat men is, daar valt niets tegen te doen. Dat heet lot, of noodlot. Dat komt van binnenuit, niet door oorzaken buiten je om. Ik heb mijn hele leven lang obsessies gehad. Een obsessie is in wezen een idee dat morbide geworden is, een idee dat ziek geworden is. De enige mogelijkheid om ervan af te komen, is dat het versterft. Men kan niet van obsessie willen veranderen of haar doen verdwijnen.’

U bent nooit naar een psychoanalyticus gegaan om van uw slapeloosheid af te komen?

‘Nee, wel naar een psychiater voor geneesmiddelen. Maar ik ben me altijd perfect bewust geweest van mijn geestestoestand, daar had ik geen uitleg van anderen voor nodig. Bovendien wilde ik niet van mezelf genezen worden, ik wilde blijven die ik was, mét mijn gebreken. Men moet je niet verlossen van je obsessie, die moet men je laten want anders verlies je je originaliteit, je natuurlijke aanleg, en je weet maar nooit waar dat toe leidt. Psychoanalyse is een complicatie-gevaar.’

We praten over de tijd in Parijs dat hij het idee had, jarenlang, dat hij de enige normale mens op aarde was en dat de wereld om hem heen gek was: ‘Als je het gevoel hebt volledig alleen te staan, geen uitzonderlijk gevoel overigens, dan geeft je dat een buitengewoon idee van superioriteit want de anderen zijn niks, zero. Dat houdt je op de been. Mij tenminste. Er zijn zoveel vormen van trots, maar deze is de meest extreme. Alle anderen waren gek, alles wat ze deden had geen enkele zin, was volstrekt nutteloos. Allen geloofden in wat ze deden, en ik geloof nooit in wat ik doe. Pas na jaren verdween dat gevoel.’ Illusies over de zin van het leven of de veranderbaarheid van de geschiedenis heeft Cioran zich nooit gemaakt en als begenadigd stilist weet hij die pessimistische opvatting zelfs een opgewekte strekking mee te geven. ‘Het leven zou alleen uit te hou-

[p. 6]

den zijn,’ schrijft hij, ‘als je onder mensen kon verkeren die geen enkele illusie meer in voorraad hebben, mensen die volkomen ontgoocheld zijn en dat heerlijk vinden.’

Sissi

Provocatie is hem niet vreemd en hij giet zijn gedachten in de literaire vorm die zich daartoe uitstekend leent: het aforisme, de paradox, de beschouwende (korte) paragraaf, bijeengebracht onder pregnante titels als Précis de décomposition (1949), Syllogismes de l'amertume (1952) of La tentation d'exister (1956). Na de Tweede Wereldoorlog schrijft hij zijn boeken direct in het Frans, maar geen haalt grote oplagen. Hij blijft een schrijver voor een klein groepje ingewijden. Tot opeens het tij keert. Cioran wijt het aan drie oorzaken: de tijd - de algehele historische deceptie waaraan men nu toegeeft en die al in zijn hele oeuvre aanwezig was -, het verschijnsel dat men tegenwoordig zijn werk meteen in pocket uitgeeft (‘zelfs studenten kunnen het nu lezen’) en, ten derde, Sissi. Sissi? ‘Mijn verhaal over de Keizerin van Oostenrijk, of liever over haar en mijn passie voor de dood, was het openingsartikel in de catalogus bij de tentoonstelling Parijs-Wenen, die waanzinnig goed verkocht is. Dat was het begin van de catastrofe, dat heeft de aandacht op mij gericht. Bernard Pivot heeft me al herhaaldelijk gevraagd om op te treden in zijn Apostrophes, maar ik weiger. Ik weiger een instant-beroemdheid. Ik wil lezers die mij zelf ontdekt hebben. Pas als je een boek waarover niemand het gehad heeft, ontdekt kun je zeggen: dat boek ben ik. Maar dat hoort niet meer bij deze tijd, schijnt het.’

De beste werken vindt Cioran de werken die nooit geschreven zijn, de interessantste schrijvers die welke in het oog van de burger ‘mislukt’ zijn: ‘Weet u waarom? Omdat alles wat ze hadden kunnen zeggen, nog in hen zit. Terwijl degene die boeken geschreven heeft, zich leeggestort heeft. Hij heeft zich ontdaan van iets wat heel belangrijk is. Terwijl de mislukkeling het werk dat hij nooit geschreven heeft, zijn hele leven met zich meedraagt. Alles wat ik geleerd heb, heb ik van mezelf geleerd én door met dergelijke mensen om te gaan. In Roemenië was ik zeer wel voorzien, want Roemenen hebben een talent voor mislukken. Het zijn meestal orale types, gemaakt om te praten. Om te schrijven moet je afstand van jezelf kunnen nemen en heb je stille nodig. Wanneer je een boek schrijft, moet je één richting uitgaan, maar wanneer je geen werk nalaat en tijd nodig hebt om alles te zeggen, dan kun je alle kanten uit. Dát zijn pas de interessante mensen. Alleen wordt het dramatisch als ze het idee hebben dat ze hun leven verpest hebben, en dronkaards worden. Tegen zo'n vriend zei ik: maar waarom wanhopig zijn? Dat is toch absurd. In het absolute besta je toch! Boeken verdwijnen, jij bestaat. Maar mensen willen tekens (klopt hartstochtelijk met zijn knokkels op tafel), ze willen sporen nalaten. Dát is het drama. Er moet een ceuvre zijn. Maar waarom? Het is toch al voldoende dat je een buitengewoon iemand bent!.’

E.M. Cioran

Ciorans scepsis over zijn eigen werk, over het nut zichzelf te verwerkelijken, zoals dat heet, is heftig en diepgeworteld (‘scepsis is de roes van de uitzichtsloosheid’). Ik haal de Poolse filosoof Leszek Kolakowski aan die zei ervan overtuigd te zijn dat er een gevaar zit in de utopische hoop het kwaad uit het menselijk leven te bannen. Is het zo dat leven onder een totalitair regime het pessimisme of, zo je wilt, de luciditeit aanscherpt? Cioran: ‘Het is niet omdat volken als het Poolse of het Roemeense een totalitair regime kennen of gekend hebben, maar omdat hun geschiedenis een tragische geschiedenis is. Dat is het. Die volken zijn vernederd, eeuwenlang. Pas nu, nu ik oud ben, voel ik hoe Roemeens ik ben omdat ik even fatalistisch ben als alle Roemenen, het is het meest fatalistische volk dat bestaat. Ik dacht dat ik me er totaal van had losgemaakt, dat ik helemaal verwesterd was, maar ik merk nu pas dat mijn levensvisie door mijn afkomst bepaald is. Ik ben het overigens wel eens met Kolakowski. Je kunt niet in een toekomst geloven, in een betere toekomst. Dat is utopie. Het tragische gevoel voor geschiedenis dat ons als het ware in het bloed zit, maakt dat wij voor niets warm kunnen lopen. We geloven niet in ideologieën zoals hier, want we geloven niet dat de mens zich kan verbeteren. Aan de wortel is de mens al slecht, dat heeft het christendom goed gezien, en die kant interesseert mij in hoge mate. Ik ben een fanaticus van de erfzonde. Als je bedenkt dat het eerste hoofdstuk in de bijbel, over de val uit het paradijs, geschreven is door mensen die niet naar bibliotheken gingen maar in woestijnen leefden en tóch een levensvisie hadden, dan gaat dat heel diep. Je kunt wel zeggen dat je tegen religie bent, maar je moet zien waar deze uit voortkomt en waarom mensen al eeuwenlang geloven. Alles is religie. Er zit verrotting in de mens zelf. Vanaf het begin is er al iets rots in het menselijk wezen en dat is onherstelbaar. Natuurlijk, men doet er alles aan om dat te camoufleren. Ook het marxisme doet dat. Het marxisme is een slimme illusie, het heeft zich alleen niet vergist in de maatschappij maar in de mens.’

Geparfumeerd lijk

Overal ziet Cioran het verval in de westerse samenleving en hij klaagt het aan, niet om zijn lezers tot apathie of vrijblijvend negativisme te verleiden maar om hen bewust te maken van de werkelijkheid, van ‘hoe het is’, zoals de titel van een van de werken van zijn grote vriend, Beckett, luidt. ‘Het Westen is versleten, zoals met oude mensen gebeurt. Het gelooft niet meer in zichzelf en glijdt naarde afgrond. En in zijn val sleept het het christendom mee.’

Dat betreurt u?

‘Nee. Ik heb altijd tegen het christendom gestreden. Mijn vader bad altijd voor elke maaltijd, en elke keer was ik verdwenen. Ik zat in de badkamer, in de keuken, het maakte niet uit wáár, als ik het maar niet hoefde te horen. Hier in Frankrijk is het christendom zo goed als beëindigd. Op een dag, een paar jaar geleden, liep ik met een vriend op de Place Saint-Sulpice. Het was Pasen. We gingen de kerk binnen maar er was vrijwel niemand. Die man zei: alleen een catastrofe kan de mensen nog naar de kerk krijgen. Zo is het. Propaganda, opwekking, het zal allemaal niet helpen. Het Franse woord voor de huidige situatie in het christendom is désaffection. Dat is een juist woord, want godsdienst is in wezen een kwestie van affectie. Dat gevoel is verdwenen, versleten. Godsdiensten zijn niet eeuwig, God wel. Men kan niet vermoeid raken van God. Je kunt je geloof verliezen maar God niet, die is onverslijtbaar. Wat ik wel betreur is dat het Westen van binnenuit zo uitgehold is, en daar is niets tegen te doen. Het proces valt misschien even te stoppen maar niet voor lang. Zo gaat het met beschavingen. Hoe komt het dat Europa zo overspoeld wordt door Afrikanen? Ze voelen dat het hier naar de afgrond gaat. Onlangs kreeg ik een brief met de vraag hoe ik de toekomst hier in het Westen zag. Ik schreef terug dat ik geen voorspellingen kon doen maar het enige duidelijke dat ik kon zeggen was dat, laten we zeggen, over vijftig jaar de Nôtre Dame een moskee zal zijn. Het kan zijn dat ik me vergis, maar dat is het onomkeerbare proces van de geschiedenis. Men kan alleen een verval uitstellen, niet voorkomen.’

Toch is het duidelijk dat Cioran de verschrikkingen van het Westen, ‘dat geparfumeerde lijk’, nog altijd prefereert boven onderdrukkende ideologieën. Voor alles heeft hij de vrijheid lief. Alleen, hoe ontkom je aan hét grote vraagstuk: de absurditeit van het bestaan? Cioran: ‘Iedereen probeert een zin voor het leven te vinden maar alle voorstellen daartoe, door anderen aangedragen, zijn niks. Toch leeft men, men moet wel. Niet handelen is de ander zien handelen en erover nadenken. Ideaal zou zijn dat alles ophoudt, stopt, stilstaat. Maar niet in het huidige stadium want alles had al eerder moeten stoppen. Alles gebeurt te laat, is te laat. Geschiedenis is voor mij synoniem met tragedie. Het is het leven zelf dat verdoemd is. Er is geen verlossing. Maar dat is niet erg. Voor mij persoonlijk is dat dé ontdekking: het leven heeft geen enkele zin, maar dat is uiteindelijk van geen belang omdat zijn of niet-zijn hetzelfde is. Het constateren van een algeheel echec is heel aangenaam. Ik heb bij iedereen die een illusie verloren heeft, gezien dat er daarna een soort tevredenheid was, een idee van: natuurlijk ga ik dood maar ik sterf tenminste niet in de leugen. Voor zoveel mensen, ideologen die gevochten hebben voor hun overtuiging, asceten die van alles afstand hebben gedaan, wordt het uiteindeiijk duidelijk: er was niets. Ieder mens heeft zijn eigen manier te mislukken in het leven, niemand kan zeggen dat hij geslaagd is. Ja, men slaagt erin te sterven. Dat is het enige succes in het leven.’

■

De Franse uitgaven van Ciorans werk zijn vrijwel alle bij Gallimard verschenen. Geboren zijn is ongemak kwam bij de Arbeiderspers uit. In het najaar is daar de vertaling Bittere syllogismen te verwachten. Andere vertalingen zullen volgen.