Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 8]

‘Dansen was een vervloekt, obsceen beroep’
Het moeizame streven van de Federatie van Kunstenaarsverenigingen naar eenheid en erkenning

Kunstenaars van Nederland! Om eenheid en zeggenschap. Het ontstaan van de Federatie van Kunstenaarsverenigingen en de Raad voor de Kunst 1942-1950 door Fenna van den Burg en Jan Kassies Uitgever: Van Gennep, 286 p., f 29,50

Hans Mulder

Van alle beroepsgroepen in Nederland is er géén die in maatschappelijk opzicht zo veranderd is als die van de kunstenaars. Voor de Tweede Wereldoorlog hoorden onze artistieke medeburgers er niet echt bij, zeker niet wanneer ze aan toneel of dans deden. Er was weliswaar bewondering voor culturele prestaties, maar die golden voornamelijk die uit het verleden. De meeste kunstenaars leidden een armoedig bestaan, vooral wanneer zij werk maakten dat niet aan de geldende, traditionele regels voldeed. Niemand die er over peinsde om voordergelijke ‘wansmakelijke’ produkten geld neer te tellen, laat staan om ze in zijn huis op te hangen.

Tijdens de bezetting veranderde deze situatie drastisch. Het nationaal-socialisme had de ‘Kultur’ hoog in het vaandel staan: het was de mest die de kwaliteit van bloed en bodem kon verbeteren. Verbetering betekende voor de nazi's ordening. Zoals voor de Autobahnen rots en struik verpletterd werden, werd ook het cultureel-maatschappelijke bestel totaal omgeschoffeld. Joden, bolsjewieken, maar ook de ‘ontaarde’ kunstenaars werden als onkruid uitgetrokken en aan de kant geschoven of vernietigd. De overgebleven kunstenaars werden georganiseerd in de Reichskulturkammer. Iets dergelijks gebeurde ook in het bezette Nederland, waar de NSB'er dr. T. Goedewaagen leider werd van een Kultuurkamer, onderverdeeld in kunstgilden. Daar bleef het niet bij. De bezetter investeerde ook veel geld in de kunst. Met voor die tijd royale hand werden er subsidies uitgedeeld en kunstprijzen ingesteld. Daar stond wel wat tegenover: wie zijn beroep wilde uitoefenen, moest lid van de Kultuurkamer worden. Joodse kunstenaars en ander ontaard tuig waren vanzelfsprekend niet welkom.

Aanvankelijk trachtte een groepje kunstenaars, representanten van de diverse vakgroepen, Goedewaagen de pas af te snijden door een eigen overkoepelende vereniging op te richten, de Nederlandse Organisatie van Kunstenaars (NOK) en ook werd tegen de naziplannen een bezwaarschrift opgesteld. Het mocht allemaal niet baten. In februari 1942 sloeg de Kultuurkamer haar onheilzame vleugels uit over de Nederlandse kunstenaars en de meeste van hen hadden niet de moed er onder uit te kruipen. Zij die dat wèl deden en in verzet gingen, begonnen nu op hun beurt ideeën te ontwikkelen over een kunstenaarsorganisatie. In juni 1943 zagen de door een Amsterdamse groep opgestelde ‘Beschouwingen over het vraagstuk van de opbouw en de organisatie van het Nederlandse kunstleven’ het licht en ook in Den Haag verdiepte een groep kunstenaars en intellectuelen zich in de ‘Kunst en kunstenaars in het algemeen’. De plannen die men ontwierp waren met name bedoeld om ‘na de oorlog grootere achting voor en betere werkzaamheid van de kunst en kunstenaars, een inniger samenwerking tusschen de Overheid, het kunstleven en het algemene geestelijke leven, (te) kunnen waarborgen.’

In de monografie Kunstenaars van Nederland! van Fenna van den Burg en Jan Kassies worden het ontstaan van deze plannen en hun betrekkelijke verwerkelijking na de oorlog nader beschreven en toegelicht. Centraal in hun boek staat de Federatie van Kunstenaarsverenigingen, een organisatie die eenheid moest brengen onder de verdeelde vakgroepen en tegelijkertijd moest streven naar erkenning van het kunstenaarsberoep. Door het realiseren van die eenheid zouden materiële eisen, zoals verbetering van de financiële situatie, beter bereikt kunnen worden, terwijl een publiekelijke erkenning van het kunstenaarschap de kunst tot een meer maatschappelijk aanvaard fenomeen zou kunnen maken. De Federatie die na mei 1945 op basis van de tijdens de bezetting gemaakte plannen het licht zag, leek aanvankelijk een doodgeboren kind. Het idealisme van de mensen uit het kunstenaarsverzet kwam al spoedig in botsing met de nuchtere, of beter gezegd ontnuchterende werkelijkheid van de politiek waar het niet om het ideale, maar om het haalbare ging.

Van links naar rechts: de Amsterdamse wethouder De Roos, mevrouw Charlotte Defresne, Annie en Jan Romein, voor de Stadsschouwburg na de eerste voorstelling van ‘Vrij Volk’, 6 juni 1945

De ontwerpster Erna van Osselen die nauw bij het maken van de Federatieplannen betrokken was zei later: ‘Het werd niet zoals wij gedacht hadden. Onze plannen werden een politieke zaak. De Federatie werd geen eenheid en de door ons gewenste Raad voor de Kunst kreeg geen enkele zeggenschap, maar mocht slechts adviezen geven. Dan waren er ook regeringsaankoopcommissies. Daar heb ik eens in gezeten en we kozen op een tentoonstelling een vrij klein schilderij uit. Achteraf hoorden we dat toch maar een groter schilderij was gekocht: dat bedekte meer oppervlak in de kamer van het ministerie.’

Extreem-links

Erna van Osselen en andere betrokkenen van het eerste uur waren teleurgesteld. Toch was het niet alleen ‘de politiek’ die hun plannen dwarsboomde, bijstelde of drastisch veranderde. Onderling ontstonden er ook scherpe meningsverschillen, vooral over de vraag of zij die tijdens de bezetting ‘fout’ waren geweest lid van de Federatie mochten worden. Vanaf het begin was dit een punt van discussie geweest, waarbij met name de communistische architect Jacques Bot zich onverzoenlijk opstelde. Ten slotte werd er een wat vage formulering opgesteld, waarbij voor hen die een leidende functie in de Federatie ambieerden als maatstaf diende de tijdens de bezetting getoonde ‘beginsel- en karaktervastheid, moed en beleid’. Ook ontstond er grote beroering door de houding van mede-plannenmaker Reinink, een hoofdambtenaar op het ministerie van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen die op eigen houtje een plan voor op te richten kunststichtingen ontwikkelde waarmee de door de Federatie voorgestelde Raad voor de Kunst op losse schroeven kwam te staan.

Eveneens kwamen de Federatie-aanhangers in botsing met de organisatie Actie Rechtsherstel die de belangen behartigde van degenen, die met de kunstzuivering te maken kregen, terwijl zij er bovendien niet in slaagden alle vakgroepen binnen de Federatie te verenigen. Vooral architecten voelden zich niet thuis in dit milieu. Sandberg vertelde: ‘Er was een groep Zeeuwse architecten, die allemaal van christelijke huize waren en die wilden niet samengaan met de dansers. Dat was een vervloekt, obsceen beroep.’ Zeer veel tegenstand kwam ook van de Vereniging van Toonkunstenaars, de KNTV. Hierbij speelde het vermeende extreem-linkse karakter van de Federatie een voorname rol. In het algemeen waren er velen die meenden dat deze een communistische mantelorganisatie was.

Bij al deze moeilijkheden kwamen ook nog eens grote financiële zorgen. Op een gegeven ogenblik was er niet eens meer geld om de telefoonrekening te betalen. Toch overleefde de Federatie al deze tegenslagen. Dat kwam volgens de beide auteurs vooral door het inzicht dat men het ideaal maar beter kon aanpassen aan de haalbare werkelijkheid: ‘De revolutie was uitgebleven. De mars door de instituties begon.’ Hierbij speelde ook de vorming van de Raad voorde Kunst een rol. Na enige aarzeling werkte de Federatie aan de oprichting daarvan mee. Achteraf bleek dat een goede beslissing te zijn geweest, want mede door dat organisatorische pijlertje werd de gammele constructie overeind gehouden. Dat de Federatie in de jaren daarna overeind blééf staan, is te danken aan een klein groepje van volhouders, die ondanks de voortdurende (financiële) moeilijkheden op hun post bleven omdat zij ‘in de goede zaak geloofden’. Dat waren mensen als Bot, Sandberg, maar ook Jan Kassies, die in de moeilijke periode van 1945-1958 bij de Federatie werkte en daarna nog eens acht jaar secretaris van de Raad voor de Kunst was. Lange tijd stonden zij vrijwel alleen, want van de kant van de regering kwam nauwelijks of geen steun.

Na het kortstondige bewind van de eerste naoorlogse minister van OK&W, de tot nu toe enige echte ‘cultuurminister’ G. van der Leeuw, die kunstadviseurs aanstelde, volgde er een reeks van katholieke ministers waarvan de eerste, J.J. Gielen, vrijwel alles weer terugdraaide wat Van der Leeuw had gerealiseerd. Het ministerie van OK&W, later CRM en nu WVC, werd zo min of meer afhankelijk van de (katholieke) partijpolitiek. Met name in de periode van de Koude Oorlog was daar weinig interesse, laat staan steun te vinden voor een organisatie die een zo links aureool had. Museumdirecteur Sandberg, actief in de Federatie, merkte op een gegeven ogenblik zelfs dat hij bij het ministerie van Justitie als communist geregistreerd stond. Pas rond 1970 kwam er officieel erkenning voor het werk van de Federatie en gaf de overheid financiële steun.

Het is geen vrolijk verhaal dat Fenna van den Burg en Jan Kassies vertellen. En het perspectief is evenmin gunstig te noemen nu minister Brinkman de ene bezuinigingsmaatregel op de andere laat volgen. Toch klinkt in hun helder en boeiend verteld verhaal, hier en daar voorzien van een relativerende ironische ondertoon, ook een positieve klank door. Zoals er tijdens de bezetting kunstenaars waren die niet voor de politiek van de nazi's capituleerden, zo werd er ook na de oorlog niet toegegeven aan de onverschilligheid van regering, publiek en collega's. Het Kunstenaarsverzet dwong een maatschappelijke erkenning af; de Federatie gaf, ondanks de noodzakelijk aanpassingstactiek, díé verworvenheid nimmer prijs. De kunstenaar hoort er voorgoed bij.

■