Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 7]

Een frontale botsing met het nucleaire tijdperk
Ratelslangproza in Einstein's Monsters van Martin Amis

Einstein's Monsters door Martin Amis Uitgever: Jonathan Cape, 127 p., f25,35

Anthony Paul

Lezers van de romans van Martin Amis, in het bijzonder van Money (in het Nederlands verschenen als Geld bij uitgever Contact), weten dat hij een briljant en dikwijls verrassend stilistisch virtuoos is. Einstein's Monsters, zijn nieuwe verhalenbundel, zit barstensvol verbale energie zoals je die van hem verwacht: letterlijk - in deze vijf verhalen zijn er plaatsen waar de structuur van zijn verhaal gevaar lijkt te lopen uiteen te vallen door de onstuitbare vitaliteit van zijn taal.

Amis vertelt ons terloops in het voorwoord dat Einstein's Monsters verwijst naar kernwapens, maar ook naar onszelf. Wij zijn Einsteins monsters, niet helemaal menselijk, momenteel. Dat is een keurige samenvatting van het thema van dit boek, dat kernwapens een ondragelijk kwaad zijn, niet alleen om wat ze ons aan kunnen doen, maar om wat ze ons nu al aandoen gewoon door hun aanwezigheid.

De verhalen worden voorafgegaan door een polemische inleiding getiteld ‘Thinkability’, waarin de bezorgdheid die ten grondslag ligt aan de verhalen expliciet gemaakt wordt; daardoor wordt duidelijk hoe moeilijk het is om te schrijven over het thema dat hij gekozen heeft, of dat hem gekozen heeft. De hartstochtelijke retoriek van ‘Thinkability’ is effectief, in het bijzonder op zins- of zinsdeelniveau: ‘Het is duidelijk dat kernwapens het ergste zijn dat de planeet is overkomen, bovendien zijn ze goedkoop en worden in massa geproduceerd.’ ‘De A-bom is een Z-bom.’ ‘Er bestaat maar één verdediging tegen een kemaanval, en dat is een cyaankalipil.’ Hij beweert dat ze ons allemaal op een ondefinieerbare wijze beschadigd hebben: ‘Ik geloof dat veel van de deformaties en perversies van de moderne tijd verband houden met’ de manier waarop kernwapens ons morele keuzes uit handen nemen: hun ‘hyperinflatie van de dood heeft al het leven afgeprijsd’. ‘Iedere tijd is anders, maar onze tijd is anders. Een nieuwe ondergang, een oneindige ondergang, gaat schuil achter de gebruikelijke - ja zelfs, de traditionele - angstige voorbodes van verval... er lijkt iets met de tijd misgegaan te zijn... Het heden voelt smaller, het heden voelt begrensd, tegenstrijdig, terwijl de planeet van dag tot dag leeft.’

Zoals hij zegt, levert het schrijven over kernwapens vreemde problemen op. Als mensen over het eventuele gebruik ervan spreken, lijkt de taal zelf haar medewerking te weigeren, en wordt onmenselijk of infantiel in de monden van hen die ontmenselijkt zijn door het ondenkbare te denken. Hij vraagt zich af waarom serieuze schrijvers, in tegenstelling tot schrijvers van politieke thrillers en science fiction niet veel te melden gehad hebben over kernwapens; maar, een paar bladzijden verder, geeft hij toe dat het onderwerp zich verzet tegen een frontale benadering. Daar gaat het om: serieuze schrijvers hebben het onderwerp wel aangepakt, maar niet frontaal. Als een kunstenaar het einde van de wereld onder ogen wil zien schrijft hij King Lear, of een paar treden lager op de literaire ladder, Crow (door Ted Hughes).

Het essay van Amis is een welsprekende uiting van angst en verwarring, dat behalve het voorde hand liggende antwoord van universele ontwapening geen oplossing biedt. ‘Kernwapens kunnen niet onontdekt worden’, is het goedkope argument van Thatcher, een door gehypnotiseerde hazen gekozen opperhoofd. Zeker. ‘Kogels kunnen niet teruggeroepen worden. Ze kunnen niet onontdekt worden. Maar ze kunnen uit een geweer gehaald worden.’ Op dit moment zijn er aanwijzingen dat deze waarheid misschien eindelijk is doorgedrongen tot het brein van de leiders van de wereld: laten we bidden dat deze nog verdere voortgang boekt.

Verbale opdringerigheid

Daar waar de vijf verhalen in deze bundel het afschuwelijke onderwerp frontaal benaderen, vertonen ze gelijkenis met een topsporter die zomaar tegen een betonnen muur oploopt. Het eerste verhaal ‘Bujack and the Strong Force’ maakte indruk op me toen ik het een paar maanden geleden in een tijdschrift voor het eerst las; bij tweede lezing maakt het een zwakkere indruk, ook doordat de preoccupaties van de schrijver explicieter gemaakt worden in zijn inleiding. De verteller, een Amerikaan in Londen, beschrijft zijn Poolse buurman Bujack, een man van over de zestig maar nog steeds geweldig sterk en bekwaam. Karakter en situatie worden neergezet met een verbale opdringerigheid die soms vervelend wordt; er zijn momenten dat je zou wensen dat de schrijver zou kiezen voor één mot juste in plaats van zijn gebruikelijke drie of vier: Bujack is ‘a hulking Bohunk or throwback Polack’, een klusjesman vol van ‘doe-wel-even en weet-wel-hoe’ die eenieders auto of huis kan repareren; hij is ook ‘een uitgesproken zonderling, een dromer, een filosoof’, en het allermeest is hij de plaatselijke ‘vredestichter, de burgerwacht, een hardhandige rechtshandhaver’ die ‘schermutselingen, vendetta's, eenmansoorlogjes, preventieve aanvallen’ regelt. Bujack heeft de twintigste eeuw doorleefd: hij zat in Warschau in het verzet tegen de nazi's en zal nu ‘een neutronenvuist’ in het gezicht laten belanden van de man die zijn dochter mishandeld heeft. Bujack is zowel kernenergie - hij heeft ‘the strong force’, ‘hij was ons strategisch afschrikmiddel’ - en de beklagenswaardige kennis daarvan: hij schrijft ‘alle moderne kwalen’ toe aan ‘Einsteinse kennis’. Maar als zijn eigen holocaust komt en zijn familie zinloos wordt vermoord, ziet Bujack, tot onze verbijstering, af van de wraak die zich binnen zijn handbereik bevindt.

Wat onmiddellijk indruk maakt als je deze fabel over het bereiken van een heldhaftig soort morele balans leest is de taal, zoals altijd bij Martin Amis. Hij heeft een perfect gevoel voor het huidige ritme en idioom, is energiek en inventief. Maar in dit verhaal, en in andere verhalen in deze bundel, is er sprake van een belangenconflict tussen het verhaal en de stijl. Amis de stilist is slangy, handig, een succesnummer, een briljante jongen; het verhaal wil heel serieus zijn, maar wordt uiteindelijk niet geholpen door al de nucleaire beeldspraak die het zo'n sinistere glans geeft. Uiteindelijk roept het de vraag op, is dit een fabel over kernwapens en hoe we in hun schaduw moeten leven, of is het een anekdote vermomd in dure woorden? Woorden zoals ‘fall-out’ voor ‘gevolgen’, ‘holocaust’ voor ‘ramp’. In welke zin is Bujacks catastrofe echt ‘post-nucleair, Einsteins’? Zou het verhaal beter geweest zijn als Amis het herschreven had zonder al die slimme vondsten? Er zit natuurlijk een ingecalculeerd artistiek risico in het behandelen van zulke serieuze en specifieke zaken. In Money deed Amis op indrukwekkende wijze verslag van de huidige belazerde toestand in de wereld: een diagnose bleef impliciet; hier is hij explicieter, en kan nauwelijks vermijden simplistisch te zijn.

Martin Amis

‘Insight at Flame Lake’ is ook doortrokken van nucleaire beeldspraak en we moeten ons daarin een twaalfjarige schizofrene verteller voorstellen die in zijn notitieboekje schrijft: ‘Het meer met het glinster-gesis en het protonspel van de schaatsenrijders op zijn oppervlakte - het meer is als een explosie in de fractie van een seconde voordat het explodeert.’ Het is een angstaanjagende, high tech-zin, en het verhaal zit er vol mee, met zinnen die als ratelslangen over de bladzijde schieten. Het probleem is dat deze zinnen niets bijdragen aan het tot leven brengen van de figuur voor wiens lot wij verondersteld worden belangstelling te hebben. Het leven van het verhaal beperkt zich tot het glinster-gesis van het proza, en de enige echte figuur is de auteur.

Het meest geslaagde van deze verhalen is ‘The Time Disease’. Het is geslaagd omdat, net als in Money, de taal ervan in overeenstemming is met het thema en met de plaats waar het zich afspeelt; en ook omdat hier geen sprake is van een frontale botsing met de gevaarlijke nucleaire thematiek. Ook stort de schrijver zich niet in een soort science-fictionfabel die helemaal niet bij hem past, zoals in ‘The Little Puppy that Could’.

Kokende acne

‘The Time Disease’ is geschreven in een soort katterig kauwgum-Amerikaans waarin Amis een expert is. Het is een verlopen showbusiness idioom waarin mensen woorden als ‘ding’, ‘geval’ en ‘doen’ voor alles gebruiken, en dat een wereld suggereert waar het zo afschuwelijk geworden is dat de taal niet eens meer probeert ermee om te gaan. Het speelt zich af in een toekomst die bestaat uit alles wat in het heden rot is, met een paar verrassingen als toegift. Echt eten is iets uit het verleden, de hemel is verwoest, in een staat van ‘kokende acne’, en ‘de tijdziekte is epidemisch’. Niemand denkt aan iets anders, ‘behalve de hemel, natuurlijk. Die arme hemel... Het is een toestand, het is een geval. We denken allemaal aan tijd, tijd krijgen, door tijd geveld worden.’ Is het het gevolg van ‘stagnatie, verpeste lucht, stadsleven’, van de fall-out na de eerste bescheiden nucleaire conflicten, of is het gewoon de twintigste eeuw? Deze angstaanjagende ziekte blijkt niet ouderdom en verval te zijn, maar een mysterieus terugkeren van een stralende jeugd en van levenslust.

Het is een verrassend, geestig, mysterieus verhaal, dat op briljante wijze, met z'n junktaal, een verdoofde en afgestompte samenleving oproept; als je het leest krijg je het gevoel dat je een intrigerend onscherpe foto bekijkt waarin de lugubere kleuren een beetje afgegleden zijn van de dingen waar ze bij horen.

Dit is een interessante, ambitieuze verhalenbundel, het werk van een schrijver wiens talent zo levendig is dat het soms niet te hanteren lijkt. Hij is zeer leesbaar en onderhoudend, en zet je aan het denken.

■