Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 10]

In beslag genomen door de Sovjets
De onopzienbarende maar degelijke tiende biografie van Prokofjev

Sergei Prokofjev door Harlow Robinson Uitgever: Viking/Penguin Importeur: Nilsson & Lamm, 573 p., f 73,10

Maarten 't Hart

Op 5 maart 1953 stierf Sergej Prokofjev aan een hersenbloeding. Vijftig minuten later stierf Josef Stalin aan een hersenbloeding. Je zou kunnen spreken van coïncidentie. Stalin was 73 jaar oud. Prokofjev bijna 62. Prokofjev werd in april 1891 in de Oekraïne geboren. Hij was enig kind. Zijn ouders waren rijke grootgrondbezitters. Al vroeg kreeg hij van zijn moeder pianoles en op zijn elfde componeerde hij zijn eerste opera: De reus. Zijn ouders lieten Reinhold Glière overkomen als huisleraar voor het muzikale wonderkind. Na twee jaar studie onder leiding van deze onderschatte componist, ging Prokofjev met zijn moeder in Petersburg wonen, teneinde in staat te zijn daar het conservatorium te bezoeken. Zijn leraren daar waren - vanaf 1904 - Rimsky-Korsakov en Glazoenov. Vanaf 1910 was hij werkzaam als componist en pianist. In 1913 maakte hij zijn eerste reis door Europa. In 1918 verliet hij de Sovjetunie om daar pas in 1927 (na een lang verblijf in de Verenigde Staten, Parijs en Duitsland) voor een concertreis terug te keren. Na 1927 zwerft hij weer in Europa en Amerika rond, daarbij steeds in de Sovjetunie terugkerend voor concertreizen. In 1938 gaat hij voor het laatst naar Europa en Amerika. Daarna zal hij voorgoed terugkeren naar - zoals zijn Russische biografen zeggen - het Vaderland.

Prokofjev trouwde in 1923 met Lina Codina. Haar vader was van Spaanse, haar moeder van Pools-Franse afkomst. Ze was zelf in Madrid geboren. Het huwelijk met Prokofjev duurde tot 1941; dat wil zeggen, het werd daarna niet ontbonden, maar Prokofjev ging toen samenwonen met Mira Mendelson.

Dit zijn de feiten waarover geen onduidelijkheid bestaat. Maar er blijven mysteries. Wat maakte dat Prokofjev terugkeerde naar Rusland? In het zwartst van de tijd, in de periode van de vreselijke Stalin-terreur? Had hij heimwee? Hebben de Sovjet-autoriteiten hem een aangenaam leven in de Sovjetunie voorgespiegeld? En wat gebeurde er in 1939-1941? Prokofjev ontmoette Mira Mendelson in 1939. Waarom verliet hij zijn knappe vrouw Lina en zijn twee zoons om met het boerenmeisje Mira te gaan samenwonen? Huwelijksmoeilijkheden? En dat als gevolg van het feit dat Lina niet aan het barre leven in de Sovjetunie kon wennen? Maar Prokofjev zelf was ook gesteld op luxe, hield ook van dure parfums (dit vind ik een vreemd trekje in zijn karakter, maar het is echt waar, hij parfumeerde zichzelf en de cellist Rostropovitsj die hem in alles nadeed, gebruikte daarom ook parfums).

Lina Prokofjev op 88-jarige leeftijd
abc

Maar hoe dan ook, met de arme Lina ging het na de scheiding van Prokofjev bergafwaarts. Zij leefde in grote armoede in Moskou. Op 20 februari 1948 lag zij met griep in bed. Ze werd opgebeld. Of ze een pakje wilde afhalen dat uit Leningrad kwam en die dag per trein in Moskou zou arriveren. Ze wilde dat niet, maar de vrouw aan de andere kant van de lijn hield aan. Tenslotte ging zij dan toch maar. Bij het station werd zij opgewacht door een donkere auto. Ze werd door enkele mannen in de wagen getrokken en daarna naar de Loebjanka gebracht. Moskous akeligste gevangenis. Vervolgens werd zij, op beschuldiging van spionage, naar Siberië verbannen. Ze werd in 1956 vrijgelaten. De zangeres Galina Vishnevskaja vertelt in haar memoires dat Lina toen zij naar het station ging een warme bontjas aantrok. En Galina spreekt dan de hoop uit dat die bontjas haar in de Siberische koude nog van nut is geweest. Harlow Robinson zegt in zijn biografie: ‘Omdat ze aannam dat ze zo terug zou zijn, dacht ze er zelfs niet aan om zich warm aan te kleden.’ Over zo'n simpel feit - was ze wel/niet warm aangekleed toen ze haar noodlot tegemoet ging - bestaat dus al verschil van mening! Wie zich met Prokofjev bezighoudt, bemerkt dat over vele feiten in zijn leven en in dat van zijn twee echtgenotes verschil van mening bestaat.

Christian Science

Tot nu toe zijn, voorzover ik weet, negen flinke biografieën over Prokofjev verschenen. Verder bestaat er een autobiografie in verschillende versies. Van die negen biografieën zijn er twee, die van Martinov en Morozov, welke voor mij ontoegankelijk zijn omdat ze nooit uit het Russisch vertaald werden. De grote officiële Sovjetbiografie van Nesjev werd wel vertaald. Dat is geen slecht boek, maar het verdoezelt veel en geeft het officiële Sovjetstandpunt weer over Prokofjev. Hetzelfde geldt voor de in 1981 verschenen biografie van Natalja Savkina die in 1984 in Duitse vertaling verscheen. Ook in dat werk wordt verbazend veel verdoezeld of eenvoudigweg niet verteld. De beide Oostduitse biografieën, die van Streller uit 1960 en die van Brockhaus uit 1964 berusten op Nestjev en geven dus ook het officiële Sovjetstandpunt weer. Sterk afwijkend van die Sovjetbiografieën is de Franse biografie van Claude Samuel die veel materiaal bevat dat nergens anders te vinden is. Samuel had toegang tot archieven die voor anderen niet toegankelijk waren.

Dan bezitten we nog de biografie van het echtpaar Hanson uit 1964 - helaas een slecht boek. En voorts de biografie van Victor Seroff uit 1969, met als ondertitel A Soviet Tragedy. Seroff is fel anti-Russisch en zijn biografie draagt daarvan dan ook de sporen. Volgens hem was Mira Mendelson wellicht een KGB-agente en werd Prokofjev door de Sovjetautoriteiten gedwongen om te scheiden van zijn eerste en, als buitenlandse, zo verdachte Spaanse vrouw.

Dit omvangrijke werk van Harlow Robinson is dus de tiende biografie. Deze Robinson heeft op zijn Engelse voorgangers, het echtpaar Hanson, en Victor Seroff voor dat hij Lina Prokofjev en ook de beide zonen van Prokofjev heeft kunnen raadplegen. Hij had toegang tot alle officiële Russische bronnen (hij spreekt zelf Russisch) en hij is niet zo fel anti-Sovjet als Seroff. Hij is eerlijk, verdoezelt voorzover ik kan nagaan niets. Robinson geeft bijvoorbeeld ook de feiten over Prokofjevs korte flirtation met de Christian Science, iets wat je verder enkel nog bij Claude Samuel vindt. Maar ook hij kan niet alle mysteries oplossen. Ook hij weet niet exact te vertellen waarom het eerste huwelijk van Prokofjev misging. Wel is hij van mening dat het verhaal over Mira Mendelson die een KGB-agente zou zijn onwaar is. Hij gelooft evenmin dat Prokofjev door de Sovjets gedwongen werd van Lina te scheiden. Toch kan hij verder geen brieven, documenten, of getuigenverklaringen overleggen waaruit op te maken valt wat er nu eigenlijk is gebeurd. Het is ook maar de vraag of je zo diep in het privéleven van iemand mag duiken, maar in dit geval - waar de beschuldiging is geuit dat Prokofjev gedwongen werd te scheiden om politieke redenen - acht ik zulk gesnuffel in privéomstandigheden toch gewenst. We willen eenvoudig de precieze feiten over deze tragedie kennen.

Robinson komt in zijn biografie met één opzienbarend nieuw feit te voorschijn. Tot nu toe werd aangenomen dat Prokofjev nooit officieel van Lina scheidde en ook nooit officieel met Mira trouwde. Maar Robinson weet ons te vertellen dat Prokofjev wel degelijk, op 13 januari 1948 om precies te zijn, met Mira in het huwelijk trad. Hij beweert een officieel document onder ogen te hebben gehad, dat in het Staatsarchief voor literatuur en kunst te Moskou te vinden zou zijn. Dit is een opmerkelijke mededeling. In geen enkele andere biografie - ook niet in de oficiële Russische biografieën - is ook maar iets te vinden over deze huwelijksvoltrekking. Waarom niet? Wat voor belang hadden de Sovjetbiografen erbij om dit te verzwijgen? Robinson weet er ook niet meer van te vertellen dan: ‘Als Prokofjev-specialisten uit de Sovjetunie dit document hebben mogen zien (wat niet aannemelijk is), dan hebben ze besloten, of zijn ze geïnstrueerd, er in hun publikaties over te zwijgen.’ Na die opmerking rijst natuurlijk dadelijk de vraag: waarom mogen Russen dit document niet zien en waarom mocht Robinson dat dan wel?

Het is jammer dat deze biografie zo vlak en saai geschreven is, want op het punt van volledigheid steekt het alle andere werken naar de kroon. Het is ook een objectief boek. Geen felle anti-Sovjet-uitvallen à la Seroff, maar evenmin een pleidooi voor het bekende Russische idee dat Prokofjev zijn beste werken pas kon schrijven na terugkeer in de Sovjetunie (een treurig staaltje van Sovjet-hypocrisie overigens als je bedenkt dat Prokofjev en Sjostakovitsj in 1948 werden beschuldigd van formalisme).

Wat Robinson over Prokofjevs muziek zegt, vind ik niet erg opzienbarend. Zijn ongunstig oordeel over de zevende symfonie, dat overigens haast woordelijk gekopieerd lijkt uit het waardeloze boek van de Hansons, deel ik niet. Die zevende is een fraai werk. Natuurlijk: hij is niet te vergelijken met Prokofjevs meesterwerk, de zesde, maar men mag niet vergeten dat die zevende voor kinderen werd gecomponeerd.

Het boek wordt ontsierd door een paar rare fouten. Zo beweert Robinson op pagina 42 dat de groothertog Sergei, zwager van Tsaar Nicolaas de Tweede door terroristen werd doodgeschoten. Dit is niet juist; die hertog kwam om bij een bomaanslag. Op pagina 49 heeft Robinson het over de laatste opera van Rimsky-Korsakov, Het verhaal van de onzichtbare stad Kiev. Dit is echter niet de laatste opera van Rimsky, maar de voorlaatste. De laatste is het prachtwerk De gouden haan. Op pagina 59 zegt Robinson dat Prokofjev, in ‘reactie op de reusachtige dimensies van de symfonieën van Brahms, Mahler en Bruckner’ kortere symfonieën ging schrijven en dat slechts de laatste drie symfonieën langer zijn dan veertig minuten. Aangezien de symfonieën van Brahms alle ongeveer veertig minuten duren, past de naam Brahms niet in dat rijtje van drie. De eerste van Brahms, zijn langste symfonie, duurt niet langer dan de vijfde van Prokofjev.

Zo bevat dit boek nog wel meer kleine oneffenheden en onjuistheden. Als geheel is het niettemin een gedegen stuk werk. Op een foto na uit 1982 van de zoon Oleg bevat het geen opzienbarend nieuw fotomateriaal. In de bibliografie ontbreken de twee Oostduitse biografieën van Streller en Brockhaus, maar verder is die lijst waardevol en betrouwbaar. Wie onder de indruk raakt van de muziek van één van de grootste componisten van deze eeuw, heeft met dit boek van Robinson een werk in handen dat tot nu toe het beste is wat er over Prokofjev te krijgen valt.

■