Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 10]

Ik val altijd terug op dualistische principes
Gesprek met Dieter Eisfeld over natuurwetenschappen, literatuur en moralisme

Dieter Eisfeld (1934) was in Duitsland tot voor kort alleen bekend als schrijver van studies over het fenomeen stad. In bijvoorbeeld Die Stadt der Städtebewohner (1973), Grosse Stadt, was nun? (1978) en Stadt der Zukunft (1981) geeft hij zijn visie op het functioneren van het beleid in de metropolen die steeds onoverzichtelijker worden. Hij is hoofd van de stedebouwkundige afdeling van de gemeente Hannover en schrijft in de avonduren. Vorig jaar had hij voor het eerst succes als literator met de roman Das Genie, over een fysicus die zijn kennis van de meteorologie aanwendt om het weer te veranderen, met de te verwachten rampzalige gevolgen (Diogenes, importeur Nilsson & Lamm, f44,50). Onlangs is dit boek in Nederlandse vertaling verschenen als Het genie (Amber, vertaald door Theodor Duquesnoy, f 27,50).

Gerrit-Jan Berendse/Ed van Eeden

Vanaf zijn negentiende heeft de nu drieën-vijftigjarige Dieter Eisfeld ieder jaar een boek geschreven. Elke keer stuurde hij het resultaat naar steeds drie verschillende uitgeverijen; als geen van de aangeschreven uitgevers het typoscript in kwestie voor publikatie geschikt achtte, borg Eisfeld zijn werk weg of vernietigde het zelfs, zoals hij met al zijn jeugdwerk gedaan heeft. Vorig jaar kwam zijn doorbraak als literator met een roman die onder de titel Das Genie bij de Zwitserse uitgeverij Diogenes verscheen. Dieter Eisfeld staat als ambtenaar/schrijver in Duitsland in een lange traditie van namen als Detlev von Liliencron, Richard Dehmel, Hans Carossa en Josef Winckler. Deze laatste schreef aan het begin van deze eeuw: ‘Verdien geld, word onafhankelijk, maar laat je geest niet door je beroep opvreten, kies een puur technisch, efficiënt kil vak.’ Een motto dat Dieter Eisfeld heeft nagevolgd. Dat zijn ‘kille’ vak geen negatieve uitwerking heeft op zijn literaire werk, mag blijken uit het feit dat onmiskenbare elementen eruit beeldend in Het Genie opduiken, zoals ook Eisfelds eigen familie-achtergrond wordt gebruikt voor de beschrijving van de jeugd van hoofpersoon Yan Zabor.

Dieter Eisfeld: ‘Simenon en andere schrijvers zijn nogal eens aangeklaagd door mensen die zich in hun romans meenden te herkennen. Dat kan heel onaangenaam zijn, en daarom heb ik nogal wat gegevens van mijn familie genomen als materiaal voor de eerste tien of twintig pagina's van het boek: het verhaal moet toch érgens beginnen? In die materie weet ik de weg, en niemand kan op het idee komen dat ik hem of haar “bedoeld” heb. Ik heb dat volgehouden tot de scènes in Hannover, daarmee houden de verbanden op.’

Het genie speelt zowel in het verleden als in het heden en de toekomst en vertelt het verhaal van de fysicus Yan Zabor, die geobsedeerd is door het idee om de natuur zijn wil op te leggen. Na veel experimenteren slaagt hij er uiteindelijk in een machine te bouwen waarmee hij, weliswaar op beperkte schaal, het weer kan manipuleren. Met financiële steun van een multinationale firma weet hij zijn uitvinding zo te perfectioneren dat deze interessant wordt voor politieke en militaire machthebbers. Tegen zijn wil wordt de weerbeïnvloeding als politiek pressiemiddel tegen de DDR ingezet. maar de machine begeeft het, waarna een atmosferische ramp plaatsvindt. In het jaar 1994 sterven zo vierenzestig miljoen mensen in Midden-Europa door verbranding. Zabor voelt zich verantwoordelijk voor deze catastrofe en pleegt zelfmoord.

‘Ik wilde in feite zeggen dat Zabor enerzijds fanatiek vastbesloten is om iets aan de natuur te veranderen en om haar te verbeteren, maar zich anderzijds had voorgenomen om iets voor het menselijk welzijn te doen. Dat is zijn doel, dat wil hij. Hij wil de minder aangename aspecten elimineren en denkt slechts aan het goede. Er blijkt echter dat het helemaal niet zíjn zaak is om dat te beslissen, maar dat de dingen zich zelfstandig verder ontwikkelen en dus ook gevolgen hebben die niemand heeft gewild. Geen van de atoomfysici die aan de wieg hebben gestaan van de kernsplitsing heeft gewild dat men daarmee atoombommen en andere verschrikkingen bouwde waarmee mensen kunnen worden vernietigd. Maar toen die dingen er eenmaal waren, was men bij machte om er ook zonder deze mensen mee om te gaan. Hun vindingen raakten in handen van politici en commercieel denkende zakenlieden, en daardoor werd een fatale grens overschreden. Over dat proces heb ik willen schrijven.’

De omslag in uw boek is nogal cru: het begint met de geboorte van Zabor en eindigt met de dood van vierenzestig miljoen mensen. Er is eigenlijk sprake van een Armageddon, een omgekeerde zondvloed, waardoor Zabors schepping in een klap teloorgaat.

‘Zo is dat ook opgebouwd. Ik heb steeds aaan werkelijke voorbeelden gedacht, aan levens van bestaande natuurwetenschappers. Alles wat er over Einsteins leven geschreven is, heb ik bijvoorbeeld gelezen. Einstein was een zeer vredelievend en vriendelijk mens. Hij speelde viool, iets wat hier in huis op sympathie kan rekenen, want mijn vrouw en dochter zijn allebei erg muzikaal. In Zürich heeft hij in alle rust zijn formules in elkaar geknutseld, dat was allemaal nogal onschuldig en ongevaarlijk. Toen werden zijn onderzoeksresultaten gepubliceerd, en daar ging een ongelofelijke aantrekkingskracht van uit. Men kreeg inzicht in natuurwetenschappelijke verschijnselen die men voorheen niet begreep en vanuit dat uitgangspunt konden weer verdere ontwikkelingen bereikt worden die tot natuurbeïnvloeding voerden. Einstein had nooit gedacht dat het zo zou lopen. Uit een positieve, creatieve scheppingsgeschiedenis van een zeer goed mens, die geen vlieg kwaad kon doen, ontwikkelde zich plotseling iets als de atoom- en waterstofbom. Als men zich dat als historisch feit voorstelt, is het schokkend en abrupt.

Harmonieregels

Hetzelfde geldt voor Otto Hahn, die op zijn houten keukentafel voor het eerst een atoom gesplitst had. Die heeft zijn ontdekking ook niet verborgen gehouden, maar openbaar gemaakt, waardoor die in de wereld kwam en verder ontwikkeld werd. Ten goede, bijvoorbeeld voor de medische wetenschap, en ook ten kwade, kijken we naar de wapens voor massavernietiging. En het beangstigende is dat alles wat uitgevonden is tot nog toe ook daadwerkelijk is ingezet. Die weg, van het opgroeien van een normaal mens met een speciaal talent, tot de moorddadige zaken waarmee men grote groepen mensen schaden kan, dat moest in mijn boek naar voren komen. Omdat het zo gebracht wordt, een ironische aanloop met een afschuwelijke afloop, wordt in feite gewezen op de werkelijke gang van zaken in deze eeuw. Dat abrupte, gruwelijke slot met tien moralistische thesen voor de natuurwetenschapper is dan slechts een weerspiegeling van wat dagelijks gebeurt in de wetenschappelijk wereld.’

Bij die tien thesen is er ineens sprake ván een algemeen ‘men’, niet meer van ‘hij’ of ‘ik’. Betekent die wending dat daar de identiteit van Zabor wordt opgeheven, dat hij als persoon in het verhaal wordt opgeofferd aan iets van meer algemene strekking?

‘Ja, dat kun je zo zeggen. Er is een parallel waarmee ik de draai in het verhaal wat dat betreft kan rechtvaardigen. De componist Schubert heeft pianomuziek geschreven, waaronder enkele Impromptu's. Er is een stuk dat hij precies binnen het kader van de bestaande compositiewetten in zijn tijd heeft opgezet, en ergens bij het eind geeft hij ineens alles op dat tot dan toe geldig was, en begint als een wilde café-pianist zinloos en tegen alle harmonieregels in op de piano te hameren. Dan hervindt hij zich plotseling weer en brengt alle harmonie weer terug. Je kunt daarop reageren door te zeggen: wat is dit voor onzin? Men zegt dat tegenwoordig echt niet meer, maar vraagt: halt, wat heeft dat te betekenen, dat heeft hij vast niet zonder reden gedaan! Zo is ook dat plotselinge opduiken van die tien thesen te begrijpen: ze vormen vooral een breuk in het denken. Die slotmoraal heeft trouwens nogal wat mensen opgewonden. Ze vonden het einde niet te rijmen met het voor de rest ironische en sarcastische verloop van het verhaal. Maar ja, als auteur kan men zich alles veroorloven.’

Denkt u dat de literatuur ertoe kan bijdragen...

Eisfeld valt snel in, op docerende toon: ‘Nee, dat denk ik niet. De literatuur kan de wereld op geen enkele manier verbeteren, want dat wilde u natuurlijk vragen. Hoewel... Alle mensen profiteren van de inzichten van de natuurwetenschappen, maar iedereen voelt zich er wat ongemakkelijk bij, omdat men de ontwikkelingen niet kan overzien. Je leest de krant en ziet steeds nieuwe berichten en ergens gebeurt ineens iets waarvoor gewaarschuwd wordt. Een boek als het mijne, voor mensen die praktisch zijn ingesteld, kan dan misschien het hele gebeuren comprimeren op een paar honderd pagina's en het tamelijk doorzichtig en helder maken. Men weet dan ongeveer hoe de dingen lopen, er is een theoretische aanzet gegeven: dat werk is de lezer uit handen genomen. Je wordt op dezelfde manier geïnformeerd als door een populair-wetenschappelijke inleiding, die je immers ook leest omdat je te lui bent om je echt in de materie te verdiepen.

Het inzicht wordt in bruikbare vorm op tafel gelegd, zoals je uit Shakespeares Romeo and Juliet iets over de liefde kunt leren en Balzac je schoolt in maatschappelijke structuren. Mijn lievelingsboek is Boswells Johnson-biografie, aan de hand waarvan ik dit nutsprincipe mooi kan illustreren. Vorig jaar heeft mijn buurman een hartaanval gehad, en sinds die tijd heb ik mij afgevraagd hoe iemand zoiets beleeft. Bij Boswell heb ik dat gisteren gelezen. Johnson had een hartaanval gekregen en heeft Boswell verteld hoe hij dat ervaren heeft, op een zo heldere, duidelijke manier, dat niemand dat ooit heeft kunnen evenaren. Nu weet ik iets meer. Op die manier kan literatuur de lezer ook van nut zijn.’

Het beroep van Dieter Eisfeld vergt dagelijks negen tot twaalf uur, het hele jaar door. Alleen 's avonds vindt hij tijd om zijn boeken te schrijven. Volgens een strak schema, dat altijd strikt van 1 januari tot 31 december loopt, vervaardigt hij zijn teksten door het samenstellen van duizend feiten, zoals hij zelf zegt.

‘Als ik mijn schrijfwerk niet heel streng en consequent in tijdseenheden indeel, kan ik naast mijn inspannende beroep niets tot stand brengen. Je kunt niet wachten tot je een keer vier weken vakantie hebt, want het kan zijn dat je in die periode niets invalt, en je zet jezelf onder tijdsdruk. Dus moet je iedere dag iets schrijven, en dat leidt tot een bepaalde manier van werken. Het is voor mij bijvoorbeeld onmogelijk om een boek van vijfhonderd pagina's te schrijven: het móét echt korter. En dat

[p. 11]

kleinere boek valt dan ook nog eens uiteen in duizend kleinere deeltjes. Omgerekend zijn dat over een heel jaar drie kleinere delen per dag die je op papier zet. Dat speelt een grote rol: voor het eindresultaat maakt het wat uit of iemand beroepsschrijver is, die de hele dag de tijd heeft, of een journalist als u, of iemand als ik, in feite een amateur. Ik móét elke dag iets schrijven, en vorder dagelijks moeizaam een heel of een half schrijfmachine vel. Daarna ben ik veel te moe om verder te gaan, en interesseert het me niet meer hoe het verder gaat. De volgende dag bekijk ik dan of het de moeite waard is. Ook dit jaar ben ik op 1 januari begonnen met een roman, die Hochzeitvorbereitung heet, een prozakomedie met als achtergrond de wereldpolitiek. Ik zou eigenlijk wat sneller moeten schrijven dan ik nu doe, omdat ik elke roman twee keer schrijf, hoewel de tweede keer, waaraan ik altijd rond oktober begin, gelukkig relatief sneller gaat. Toch kun je dat gemiddelde van een halve pagina voor mij eigenlijk wel aanhouden: aan de hand van de datum kun je vrij nauwkeurig uitrekenen op welke pagina ik vandaag ben aangeland.’

Dieter Eisfeld

Het Genie heeft op die manier in ieder geval wel een opmerkelijk veelzijdige structuur gekregen, met veel zijstappen naar onder anderen Ingmar Bergman en Walter Benjamin. Een criticus heeft ooit gezegd dat iedereen die regelmatig de Culturele Supplementen goed leest een roman kan schrijven, door simpelweg wat wetenswaardigheden aan elkaar te plakken.

‘Formeel gezien klopt dat, maar wanneer Walter Benjamin of Ingmar Bergman bij mij voorkomen, wordt daarmee allereerst de culturele achtergrond van de vader van Yan Zabor en diens familie aangetoond. Daarmee wil ik laten zien dat Zabor geen arbeider uit het Ruhrgebied is, maar uit een in cultuur geïnteresseerde familie komt. Dat heeft zijn reden. Ik druk de lezer zo op het feit dat het volk van dichters, musici en denkers zo iemand als Hitler en zoiets als concentratiekampen heeft voortgebracht. Om niet de mogelijkheid open te laten bij voorbaat te zeggen dat Zabor een gek was, zoon van een communist en een jodin, wordt getoond dat hij uit een goed-burgerlijke culturele wereld op hoog niveau komt. Van daaruit kan het verderf dus ook komen.

Het is dus niet zo dat die namen willekeurig opduiken, want er worden daadwerkelijke verbanden gelegd. Er is bijvoorbeeld een brief aan Benjamin in mijn boek, waarin deze als een levensvreemde literator wordt neergezet die, als hij wat praktischer ingesteld was geweest, heel wat sterker tegenover de nazi s had gestaan. Als Benjamin een ambacht had beheerst, had hij dat in Zuid-Frankrijk of Spanje kunnen uitoefenen en kunnen wachten tot de storm voorbij was. In de verbanden die gelegd worden zit dus altijd nog wat meer, en dat tekent ook Zabors karakter: er is nog nooit iemand geweest die Benjamin zo'n brief heeft geschreven, waarin hij erop gewezen werd dat de totale gerichtheid op intellectualiteit wellicht een fout was. Denk maar aan Spinoza, die tenminste nog zijn glazen sleep en zijn tijd afwachtte.

Uit duizend steentjes wordt het geheel samengesteld, en iedere steen is uitgezocht om Zabor en diens omgeving te tonen, en vooral ook te laten zien dat zelfs de slechtste en kwaadste dingen uit een zeer culturele omgeving kunnen komen. Natuurwetenschappers zijn over het algemeen heel gecultiveerde mensen, en juist uit hun handen komen de uitvindingen die tot de meest gruwelijke gevolgen hebben geleid.’

Schoonheidsbehoefte

Het samenstellen van de ‘duizend feiten’ heeft dus niets te maken met het toeval als scheppingsprincipe? Men zou op dat idee kunnen komen, omdat het een grondgedachte is van het surrealisme, dat toch op verschillende manieren in uw boek terugkomt, niet alleen in de droomachtige sfeer, maar ook bijvoorbeeld in het motto van Dali en een geciteerd gedicht van Eluard.

‘Ik zou graag zien dat de sfeer van het boek zich baseert op de realiteit, maar daar tegelijkertijd boven staat en van weggaat. Ik zal u overigens vertellen hoe ik aan het gedicht van Eluard ben gekomen. Ik zat aan mijn schrijfmachine, en had het probleem dat Zabor in Wenen zat, enigszins aangeschoten was en zich vreemd begon te gedragen. Toen vond ik dat hij een gedicht moest citeren. Ik heb toen Museum der modernen Poesie gepakt, een bloemlezing van wereldpoëzie door Hans Magnus Enzensberger, en het willekeurig opengeslagen. En daar was het gedicht van Eluard, het paste perfect.’

De keuzemethode is letterlijk die van het surrealisme!

‘Het is echt gebeurd! Ik zal het u nog sterker vertellen. Voor het manuscript van het vorig jaar zocht ik ook een motto, en toen heb ik weer diezelfde bloemlezing opengeslagen. Ik vond een gedicht van de Spaanse dichter Machado Y Ruís, dat de inhoud van het boek ronduit meesterlijk weergeeft. Die Ruís leefde aan het begin van deze eeuw, maar mij bekroop haast het idee dat hij mijn roman kende! Ook voor het manuscript van Karriere. Lohnt sich das? uit 1982 zocht ik iets passends, ik sloeg Hemingway open en vond pardoes drie passende zinnen. Ik krijg langzamerhand het idee dat álles past.’

In uw boek staat de volgende regel: ‘Zabor beschouwde het als een persoonlijke belediging om te zijn overgeleverd aan bepaalde regels die in strijd waren met zijn schoonheidsbehoefte’, dit als onderdeel van Zabors rebellie regen de natuur. Zabors bezwaren stoelen kennelijk op esthetische gronden, iets wat misschien ook blijkt uit de mathematische aftel-manier waarop hij zich zijn eerste vrouw kiest. Zou je dat principe de schoonheid van het beheerste toeval kunnen noemen?

‘Zabor houdt alleen van het controleerbare, het meetbare en het beheersbare. Iemand heeft me daarom gezegd dat Zabor in wezen een verkapte fascist is, iets waar ik erg van schrok. Je kunt je indenken dat er bijvoorbeeld mensen zijn die het mooi zouden vinden als alle Hannoveranen exact hetzelfde gekleed zouden gaan, en zich precies eender bewogen. Ik denk echter dat zoiets van een vals soort esthetiek getuigt.’

Nu roept het ‘Jahrhundertplan’ van Zabor nogal wat associaties op met iemand die zich ook geniaal waande en waanzinnig was!

‘Natuurlijk, ik had niet speciaal aan die persoon gedacht, maar je kunt zeggen dat deze hoogmoedswaanzinnige ook in de twintigste eeuw leefde, en dat hij ook omhoog wilde met de natuurwetenschappelijke denkwijze.’

Uw roman beschrijft de geschiedenis van Duitsland in de gehele twintigste eeuw, waarin items als bureaucratie, democratie, WO II en pacifisme de revue passeren. Als u Yan Zabor als antifascist een wapen laat maken, kan dat niet zonder moralistisch te zijn.

‘Een vriend van me, de enige die mijn manuscripten leest voor ze naar een uitgeverij gaan, is chef van een goederenspoorwegemplacement in Frankfurt. Hij is de aangewezen persoon voor het beoordelen van literatuur, helemaal niet literair geschoold, maar hij slaat altijd de spijker op zijn kop. Als hij groen licht geeft, kan ik verder, en weet ik dat het zo slecht nog niet is. Hij zei op dit punt het volgende: “Zabor verzet zich er veel te weinig tegen dat met zijn uitvinding iets gebeurt tegen zijn wil. Als hij werkelijk zo'n sympathiekeling is die slechts het goede voorheeft, is zijn verweer tegen de wensen van de multinationale firma Globe, veel te zwak.” En dat klopt. Zabor heeft het inzicht dat het niet zo moet, maar uiteindelijk werkt hij wèl mee. Einstein heeft immers ook meegewerkt aan de totstandkoming van de atoombom! Zabors handelen komt dus niet overeen met zijn theoretische bespiegelingen, een veelvuldig voorkomende tekortkoming in de natuurwetenschappen.’

Om nog even tot een van die items terug te keren: Zabors vader laat Yan een geschreven stuk na waarin hij uiting geeft aan zijn opvattingen over een democratie die gebouwd is op het principe van de middelmaat. Zijn dat ook uw ideeën?

‘Ik werk bij een gemeentebestuur en constateer het volgende fenomeen: twintig jaar geleden waren de politici, de gekozen raadsleden, mensen die intellectueel boven de middelmaat uitstaken, een soort elite. Sinds twintig jaar tref je in de raad mensen aan die niet zo overtuigend zijn. Mijn idee is nu dat op deze manier meer een afspiegeling van het volk is bereikt. Vroeger werden de mensen door de intelligentsia geleid, en nu door hun gelijken. Dat kun je negatief, maar ook positief noemen: de vertegenwoordiging is hun op het lijf geschreven, hoewel die vroeger, kwalitatief gezien, misschien beter was. Democratie ontwikkelt zich verder. De Griekse stadstaten kenden in naam een democratie: niet iedereen gold als mens, laat staan als burger, en politiek was iets van weinigen. In de Middeleeuwen was iedereen een mens, maar nog geen burger. In de nieuwe tijd geldt iedereen als mens èn als burger, maar niet iedereen als politicus, men mag alleen stemmen. Die lijn wil ik graag doortrekken naar de toekomst: iedereen wordt dan als mens, burger èn politicus erkend. Als dat bereikt is, moet men de democratie in zijn beslissingsprocessen en alles wat erbij hoort volledig veranderen, en maatregelen treffen om zonder chaos te creëren praktisch iedereen te laten meebeslissen. In mijn boek Stadt der Zukunft heb ik dat idee op utopische wijze gestalte gegeven.’

Dezelfde sjablonen

In de ontwikkeling van de hoofdpersoon uit Het Genie valt met name op dat deze in toenemende mate bevangen wordt door een dualistisch wereldbeeld. Niet alleen in zijn denken, maar ook fysiek heeft Zabor duidelijk twee verschillende kanten. Evenals Eisfeld zelf, mist Zabor aan zijn rechterhand vanaf de geboorte twee vingers. De structurele dualiteit van de twee helften van eenzelfde mens, van geest en lichaam, van mens en natuur en van ideeën en hun bedenker kan als grondprincipe gezien worden binnen de fictionele wereld van Yan Zabor.

‘Bij Diogenes ligt nog een korte roman van me, Das letzte Gastmal, een titel die u misschien bekend voorkomt vanuit de Griekse traditie. Die klassieke vorm heb ik overgenomen voor een verhaal waarin de president van de USA en de secretaris van de communistische partij van de Sovjetunie door een docent van een Duitse universiteit worden uitgenodigd voor een nachtelijk gesprek. Ze komen allebei, anoniem, en praten een nacht lang. 's Ochtends verdwijnen ze weer. Dat alles vanzelfsprekend met de nodige complicaties. Zoals u merkt is dit boek, dat vooral is opgebouwd uit dialogen, eerder van filosofische dan van literaire aard.

Ik vertel u dit om te laten zien dat ik telkens weer in dezelfde sjablonen terugval. Bij het manuscript waarmee ik nu bezig ben is het zelfs zo dat de structuur ervan zich spiegelt ten opzichte van een hoogtepunt in het midden. Misschien is het een productieprincipe, dat je steeds van dergelijke tweedelingen uitgaat, omdat je stomweg niet anders kunt, omdat de hersenen nu eenmaal zo gebouwd zijn. Ik schijn de geheide tweedelingen overal terug te moeten vinden, zelfs bij gevallen waarbij ik van een kennelijke driedeling uitga: verleden, heden, toekomst bijvoorbeeld. Als je goed naar die trits kijkt, zie je dat het heden niets anders is dan de verschuivende grens tussen verleden en toekomst en houd je in feite toch weer twee contrasterende grootheden over. Zo zijn er meer voorbeelden. Ik kan niet anders denken, ik val altijd op dualistische principes terug.’

Zowel in uw boek als in dit interview legt u nogal de nadruk op tijdruimtelijke condities, op de manier waarop uw schrijfproces de uiteindelijke stijl en compositie van het produkt, het boek, uitmaakt. Denkt u dat uw schrijven erg zou veranderen als u full-time schrijver zou kunnen worden?

‘Daar kan ik kort over zijn. Tot drie jaar geleden was mijn bloeddruk te hoog. Je voelt je dan zeer goed, bent erg actief en wil steeds iets produceren. Sinds die tijd is mijn bloeddruk goed. De verklaring is mijn beroep. Mijn functie brengt met zich mee dat ik de verantwoordelijkheid heb over drieduizend mensen, architecten, planologen, ingenieurs en woningbouwers. Samen gaan we over dertigduizend woningen. Het zijn allemaal technici, en ik ben verantwoordelijk. Iedere week werken we in een strak, vastgesteld ritme. Als je dat langer doet, zoals ik, kun je ook alleen maar op die manier werken. Bij alles heb je een rooster nodig, het is net een ziekte.

Als ze mij nu zouden zeggen dat ik vier maanden niet naar kantoor hoefde, zodat ik aan mijn roman kon schrijven, dan zou ik antwoorden: In godsnaam, doe dat niet! Ik zou per dag niet meer kunnen schrijven dan nu. Er zou me gewoon niet meer invallen, mijn hersenen zijn deze hoeveelheid nu eenmaal gewend en houden op na ongeveer een halve pagina. Ik stop zelfs vaak middenin een zin, dan kan ik gewoon niet meer verder.’

■