Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 7]

‘Moskou heeft mij eruit gegooid. Wie is dat Moskou dat het zo trots tegenover mij Kan zijn?’
De ongenaakbare zuivere poëzie van Maria Tsvetajeva

Marina Tsvetajeva (1892-1941) schreef al op haar vijfde jaar gedichten, zeer tegen de zin van haar moeder, een leerlinge van Anton Rubinstein, die een pianiste van haar wilde maken. Buiten medeweten van haar familie publiceerde zij als achttienjarige op eigen kosten haar eerste bundel Avondalbum, die haar meteen van een plaats in de Russische literatuur verzekerde, al staan er verzen in die ze als vijftienjarige schreef. In 1912 trouwde ze de knappe, maar niet zo karaktervaste Sergej Efron, die in 1917 de kant van de Witten koos. Hij ontkwam aan de burgeroorlog en vestigde zich in Praag, waar Marina zich, na een kort verblijf in Berlijn in 1922 bij hem voegde. Vanaf 1925 leefden zij in stuitende armoede in Parijs, totdat haar man, inmiddels in rood vaarwater beland, in 1938 onder verdachte omstandigheden uitwijkt naar de Sovjetunie, niet lang daarna gevolgd door hun dochter Ariadna. Totaal vereenzaamd en geïsoleerd keert ook Marina met hun laatste kind, het nakomertje Georgi, in 1939 naar Rusland terug. Daar wordt haar man op verdenking van spionage gëexecuteerd. Ariadna verdwijnt al spoedig naar een concentratiekamp, tot 1955. In 1941 verhangt Marina zich in de negorij Jelaboega, zodat ze althans niet meer heeft mee hoeven maken dat haar zoon, aan wie ze verslingerd was, de oorlog niet overleefde.

Pöezie van Tsvetajeva nam Charles B. Timmer op in zijn bundel Kwartet (De Arbeiderspers, 1982). Timmer publiceerde ook een ruime selectie uit haar autobiografisch proza: Herinneringen en portretten (De Arbeiderspers, Privé-Domein, 1981).

A Captive Lion The Life of Marina Tsvetayeva door Elaine Feinstein Uitgever: Hutchinson, 304 p., f 64,30

Marko Fondse

De ondertitel van Elaine Feinsteins A Captive Lion luidt ‘The Life Of Marina Tsvetayeva en die weerspiegelt een wijze zelfbeperking. Want hoewel dit levensrelaas rijkelijk doorschoten is met citaten en complete gedichten in vertaling vertelt het werk weinig over Tsvetajeva's kunst. Dat maakt het nogal teleurstellend in vergelijking met Simon Karlinsky's proefschrift Marina Tsvetayeva; Her Life and Art uit 1965, dat ik me herinner als een vrijwel ideale combinatie van biografie en literaire evaluatie. Niet alleen gaf dat boek bondige samenvattingen van haar thema's, maar ook wierp het een geconcentreerd licht op haar poëtische kunstgrepen. Dat maakte het zelfs voor een mol zichtbaar dat Marina Tsvetajeva niet alleen een heleboel had te zeggen maar dat ook deed op een manier die iedere epigoon moest afschrikken.

Tsvetajeva's poëzie lijkt vaak eruptief te ontstaan onder zo'n hoge druk en temperatuur dat het eindprodukt de soliditeit van bazalt en de lenigheid van een slang krijgt. Pas bij nadere bestudering ontdek je door hoeveel filters van vakmanschap haar schijnbare spontaneïteit gegaan is. Feinstein kan dat technische meesterschap alleen maar uit de tweede hand aanstippen, aantonen kan ze het niet, gewoon bij gebrek aan demonstratiemateriaal. Want al heeft zij een sinds 1971 drie keer herdrukte bloemlezing uit Tsvetajeva's poëzie in vertaling op haar naam gebracht, toch blijkt zij geen Russisch te kennen. Dat merkte ik pas toen ik haar boek uit had en, achteraf dus, de ‘Acknowledgements’ las waarmee het opent en waarin al die mensen en instellingen die haar op enigerlei wijze hebben geholpen, worden bedankt.

Men kan Elaine Feinstein niet verwijten dat zij niet het onderste uit de haar ter beschikking staande kannen heeft gehaald. In Rusland en daarbuiten heeft ze zowat iedereen afgereisd die haar iets over de onfortuinlijke dichteres kon meedelen. Maar het blijft raar dat iemand die al een jaar of twintig met Tsvetajeva bezig is zich moet baseren op woord-voor-woordvertalingen van anderen. Die werkwijze kan natuurlijk meestervertalingen opleveren onder een meesterhand. In de Sovjetunie is dat een gangbare praktijk. Pasternak, Achmatova en, in haar twee laatste levensjaren, ook Tsvetajeva, hebben zich op die manier in leven gehouden toen zij niet meer mochten publiceren uit eigen koker omdat hun werk geacht werd de zegevierende loop der Geschiedenis op te houden. Je had toen de vreemde figuur dat de grootsten de knechtjes werden van min of meer obscure scribenten uit al even obscure taalgebieden.

Had Feinstein in die twintig jaar niet beter gedaan Russisch te leren en haar reisdrift wat in te tomen? Tsvetajeva is immers een van de meest indrukwekkende hanteerders van dat Russisch geweest. Als ik Feinsteins vertalingen lees voel ik me getrakteerd op een koud buffet van disparate beelden, emoties en abstracties. Pak je er het Russisch bij, dan blijken diezelfde elementen harmonisch bijeengehouden door een alchemistische taalmagie van meervoudig met elkaar resonerende essenties - een spiegelzaal van klanken en betekenissen. Haar poëzie lijkt er een zonder bindmiddelen. Alles houdt ‘zich’ aan elkaar vast, ieder element is aangrijpingspunt voor ieder ander element binnen een gegeven geheel. Daar kan geen woord-voor- woordvertaling ook maar een flauwe notie van geven. Iedere steen draagt in zo'n poëtisch bouwwerk. Zou je zo'n bouwwerk in elkaar kunnen laten vallen, dan zou er geen korreltje mortel op de stenen zitten, je zou schoon materiaal overhouden. Ik denk dat een Emily Dickinson rediviva Tsvetajeva in het Engels aangekund zou hebben. Niettemin slaan Feinsteins vertalingen bij het Engelse publiek aan.

Het boek van Feinstein houdt zich dus noodgedwongen hoofdzakelijk bezig met Tsvetajeva's aardse reilen en zeilen. En dat is een vrijwel onafgebroken aaneenschakeling van ramp en gruwel, die in Feinsteins boek des te harder aankomt naarmate het meer in duisternis gehuld blijft wat zij als kunstenaar werkelijk betekend heeft. Feinstein maakt van Tsvetajeva's leven geen hagiografie. Zij laat heel goed uitkomen wat een onmogelijk creatuur Marina zou zijn geweest als er niet dat hooggebergte van haar werk tegenover gestaan had.

Politiek was Tsvetajeva een zottin, karakterologisch nogal eens een hysterica, levenspraktisch iemand met twee linkerhanden, een slechte huisvrouw en moeder, een ontrouwe echtgenote. Een wezen dat vrijwel iedereen op haar levenspad deed terugschrikken omdat zij ze verhief tot idolen (lees: tot haar niveau ophief), waardoor ze totaal vereenzaamde. En zo zou je nog een tijdje kunnen doorgaan. Maar dat zijn allemaal ‘beschuldigingen’ die zich in feite tegen de ‘beschuldigers’ keren. In wezen was zij van een ongenaakbare zuiverheid, absoluut loyaal, ontoegankelijk voor iets anders dan werkelijke grootheid. In haar zuiverheid was niets preuts. Ze heeft een aantal vrouwenliefdes gekend die haar felle natuur waarschijnlijk meer geschonken hebben dan enige man heeft gekund. Zij was een van de grootsten, maar kon meestal met het minste toe. Ze kreeg trouwens niet anders.

Waar zijn de zwanen? - Die zijn heen gegaan.
De kraaien dan? - De kraaien zijn

gebleven.

Waar zijn ze heen? - Achter de kranen aan.
Waarom dan? - Om hun vleugels niet te geven.

Waar is papa? - Kom, oogjes toe... Straks komt
de slaap ons halen op zijn steppepaardje.
Waar brengt hij ons? - Wel, naar de

Zwanen-Don,

Weet je, waar ook mijn ongerepte zwaan is...

27 juli 1918

uit: Marina Tsvetajeva, Lebedinyj stan

vertaling: Marko Fondse

Dit gedicht is een tweespraak tussen Marina en haar toen zesjarige dochtertje Ariadna. Ik heb geen genrenaam kunnen vinden voor een ‘wiegelied’ voor een kind dat de wieg ontgroeid is. Dit is een gedicht uit Het zwanenkamp, de bundel waarin Tsvetajeva de veronderstelde heldendaden van de ‘Witten’ verheerlijkt en die haar weinig goed heeft gedaan. Haar echtgenoot, Sergej Efron, hoewel afkomstig uit een nest met sterk revolutionaire achtergronden, voegde zich, waarschijnlijk om indruk op Marina te maken, bij het Witte Leger, dat zich formeerde om een kern van Don Kozakken onder generaal Kaledin.

De complete tekst van Het zwanenkamp werd in 1957 in München gepubliceerd. In het handschrift, dat zich in de Universiteitsbibliotheek van Bazel bevindt, staat bij dit gedicht de aantekening: ‘Mijn lievelingsverzen.’

Kranen zijn natuurlijk kraanvogels. Ik vermeld dit, omdat mij gebleken is dat deze betekenis van het woord niet meer algemeen bekend is. In de Russische (volks)poëzie is de kraan een bekende verschijning. In onze taal ken ik alleen het mooie gedicht van Jacqueline van der Waals over deze vogels. (MF)

Ereschuld

Dat alles laat Feinstein heel goed uitkomen, evenals Tsvetajeva's ingeschapen, vanzelfsprekende minachting voor alle ideologie die in wezen verwante geesten scheidt. Door alle scheidslijnen liep ze dan ook dwars heen. In 1916 leest ze in Petersburg een gedicht voor te-

Vervolg op pagina 8

[p. 8]

gen de oorlog dat tegelijk een verheerlijking van de Duitse beschaving is. In 1921 neemt ze deel aan een poëziemanifestatie door vrouwen, wat ze als een vernedering onderging. Ze accepteerde de uitnodiging alleen omdat men haar elders weerde. Bij die gelegenheid las ze voor uit haar ‘beruchte’ bundel Het Zwanenkamp, haar lofprijzing van de ‘Witten’. Later schreef ze daarover: ‘Daarmee had ik twee, nee drie, vier, bedoelingen op het oog: (1) zeven gedichten van een vrouw zonder het woord “liefde” en het persoonlijk voornaamwoord “ik”; (2) het bewijs leveren dat poëzie aan een publiek voorlezen onzin is; (3) een dialoog aangaan met wie dan ook, een enkeling die begreep (een student misschien); (4) en als voornaamste: me daar in 1921 in Moskou van een ereschuld kwijten. En voorbij aan iedere bedoeling, doelloos, sterker dan enig doeleind, een eenvoudig en allesoverheersend gevoel van: en als ik het nou eens doe?’

Daarmee had ze zich in de Sovjetunie volledig gecompromitteerd. Niet anders handelde ze in 1930, toen Majakovski zelfmoord pleegde. Toen haastten zich de kopstukken van de Parijse emigrantenliteratuur (waaronder Chodasevitsj, Boenin en Hippius) zich tegenover het Franse lezerspubliek te verklaren dat Majakovski nooit een belangrijk dichter was geweest et cetera. Tsvetajeva was Majakovski niets verschuldigd, hij heeft zich gewoon rot tegenover haar gedragen. Maar zij wijdde in 1930 een hele gedichtencyclus aan hem, wat leidde tot haar totale uitstoting uit de emigrantenliteratuur. Toch al levend onder het bestaansminimum werd zij nu volkomen gebroodroofd.

De Sovjet-literatuur kan haar niet voor zich opeisen, zomin als de emigrantenliteratuur dat kan. De nazaat binnen en buiten Rusland kan haar eigenlijk niet benaderen zonder door de grond te gaan van al dan niet plaatsvervangende schaamte. Dat maakt haar positie uniek. In het geval Tsvetajeva bestaan er geen doekjes voor het bloeden. Als je de inhoud van dit boek laat bezinken, rijst het beeld voor je op van een van de weinige normaal reagerende en menselijk gebleven gestalten in een wereld van gevaarlijke krankzinnigen aan beide kanten van wat toen nog niet IJzeren Gordijn heette. Haar mens-zijn en haar kunst heeft zij op die wereld moeten bevechten in het besef van wat ze waard was.

Dat ze dat besefte blijkt onder meer uit een brief van 31 augustus 1940 aan de dichteres Vera Merkoerijeva over haar vergeefse pogingen om in Moskou aan ook maar het bescheidenste onderdak te komen: ‘Ik kan me met de beste wil van de wereld niet vereenzelvigen met de eerste de beste oude kolchozboer of Odessiet die ook in Moskou moet worden ondergebracht. Ik ben niet in staat het gevoel te onderdrukken dat ik in mijn recht sta. (Dan laat ik nog niet eens gelden dat er in het Roemjantsevmuseum drie bibliotheken van ons staan [dat museum was de schepping van haar vader, de kunsthistoricus I.V. Tsvetajev - MF]: die van mijn grootvader, mijn moeder en die van mijn vader. Wij hebben Moskou overladen met geschenken. En dat Moskou heeft mij eruit gegooid. Wie is dat Moskou dat het zo trots tegenover mij kan zijn?)’

Dat klinkt natuurlijk heel naïef. Maar het is wel de naïveteit van een normaal mens in een wereld van gekken.

Ik weet eigenlijk niet goed wat ik over Feinsteins boek moet zeggen. De inhoud overweldigt me meer door het erin samengebrachte materiaal dan door de verwerking ervan. Het is een beetje gossipy, op een mooie vrouwelijke manier einfühlend, maar op het wijverige af met al die nadruk op huishoudelijke zaken, kleding, sieraden en hebbedingetjes, waardoor het ook iets dierbaarderigs en Libelle-achtigs krijgt. Je zou het graag met minder doen, vooral omdat Feinstein allerlei zaken aanstipt die ze bij de lezer ten onrechte bekend veronderstelt en dus meer vragen oproept dan beantwoordt.

Ik begon dit stuk met een verwijzing naar Simon Karlinsky's proefschrift over Tsvetajeva uit 1965. In de bibliografie van Feinstein zag ik een ander werk van hem vermeld: Marina Tsvetayeva; The Woman, the World and her Poetry (Cambridge, 1985). Ik ken dat werk niet maar ben geneigd het ongezien aan te bevelen aan iedereen die werkelijk iets te weten wil komen over de vrouw, de wereld en haar poëzie.

■