Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 12]

Volop in beweging, zij het zonder richting
De anti-autonome poëzie van Joost Zwagerman

Langs de doofpot door Joost Zwagerman Uitgever: De Arbeiderspers, 56 p., f24,50

Guus Middag

Er zijn de laatste jaren niet veel bundels verschenen die zo veel, en zo veel lovende aandacht hebben gekregen als Klem (1984) van Kees Ouwens: een reeks beklemmende litanieën over het gedachtenleven van een solipsist, in een bizar idioom: ‘Ik was enig intekenaar op mijn lichaam’. ‘Ik hield uitverkoop van mijn volume’, ‘Ik was het gewin van mijn zinsbouw en/ de sexualiteit van mijn woordpraal’, en ‘Ik was de negentiende eeuw van het ik’. Dat die bundel sporen na zou laten in de Nederlandse poëzie lag wel voor de hand. Wie bijvoorbeeld de vorig jaar verschenen bundel Topgeluk van Jacob Groot leest, hoort voortdurend de stem van Ouwens op de achtergrond, ook al liggen hun beider onderwerpen (topgeluk en beklemming) nog zo ver uit elkaar.

ook Joost Zwagerman heeft voor zijn debuutbundel Langs de doofpot veel in Klem gelezen. De bundel is voorzien van een Ouwensmotto (‘Ik was mijn meest uitgesproken vorm/ maar dit baatte niet’) en herinnert op tal van plaatsen aan diens woordgebruik: ‘Er is geweest zo veel beklemming om mij heen’, ‘Ik blonk uit in onontwarbare behendigheid’, ‘ik voedde mij met heel mijn schedel heel mijn kop erbij / en vond het hebben van vleugels een futiliteit’, ‘en het was mijn rug die strekte / in het kader van de suffe ledematen’. Het is om te beginnen gevaarlijk je te laten inspireren door een dichter met een zo eigen, en dus: zo besmettelijk idioom. Merkwaardiger is het dat Zwagerman juist met deze in zichzelf verknoopte poëzie aan standpuntbepaling wil doen.

Het standpunt dat hij in de eerste, ‘poëticale’ afdeling van zijn bundel inneemt, is nogal mager. Hij verzet zich daarin tegen de uit de Vijftigers voortgekomen autonome poëzie. Namen noemt hij niet. Hij spreekt van ‘onteigenaars’ en van ‘inkeerkomers’, die het zoeken in ‘stilte’, ‘roerloosheid’ en ‘afwezigheid’. Zij zijn de dichters van de doofpot, tegen wie Zwagerman zich afzet:

Wat is er niets te zeggen?
Zo veel woordgebroed is opgehitst,
in slaap gesust en weer wakker gemept.
Stilte weet zich met geweld bereikt.

Nee, onteigenaars en inkeerkomers,
te volharden en te zwijgen ben ik niet.
Mijn roerloosheid is niet absoluut.
Niet houd ik mij in afwezigheid op,
noch sla ik mij wederkerend voor de kop.

Nog te veel is er dat zich langs de doofpot snaait.

Er is in Zwagerman nog te veel rusteloosheid om ‘niets te zeggen’, om zich tot de doofpot te beperken. In een ander gedicht formuleert hij het nog duidelijker. ‘Geen stomme held ben ik, geen dichtervorst’, ‘Het stroomt, het woekert en het gist, geen / gat gedicht.’

Je kunt je afvragen of er nu nog wel zoveel doofpotpoëzie geschreven wordt dat je er met vrucht een beginnend dichterschap tegen af kunt zetten, en vervolgens of de ontpersoonlijkte poëzie van Ouwens in wezen wel zo ver van de doofpot afstaat.

Intussen is de poëzie van Zwagerman zelf behoorlijk beïnvloed door die van Vijftig, zoals alleen al de titel van de afdeling waarin hij zich tegen de post-Vijftiger hermetisten afzet, bewijst. ‘De stilte ontluisterd’ is een titel van het type substantief plus adjectief plus paradox, waarvan vijfendertig jaar geleden menige bundel werd voorzien (De analphabetische naam, De welbespraakte slaap). Zwagerman durft nu ook gewoon weer zinnen te schrijven als ‘Mugsgewijs omzoem ik schuimbekker mijn spullen’, en ‘Vandaag gezongen speelde ik / de contouren van een logge narcose’. Kortom: ‘als was ik wijdbeens vogelvrije muze’.

Joost Zwagerman

Zoveel is wel duidelijk: in de doofpot bevindt deze poëzie zich inderdaad niet. Zij bevindt zich eerder in een vergiet. Zwagerman probeert open poëzie te schrijven, waarin van alles mogelijk is. Vijftigers-idioom, anti-hermetiek en Ouwens-invloeden worden regelmatig gelardeerd met woordspelletjes, alledaagse tussenwerpsels, ludieke neologismen en stijlbreuken - ware het niet dat hij nog te weinig stijl heeft om ermee te breken. Hij schrijft dus ‘Op de wenken die ik bedien’ of ‘Van alles is de hand te wijzen’, ‘Jawel’, ‘Ja hoor’, ‘Nee. Neehee’ en ‘fft’. Verder wordt er veel ‘te grabbel gegooid’, ‘wakker gemept’ en ‘van de grasmat geragd’ (gespierde taal). Ook moet de lezer er af en toe op gewezen worden dat het slechts poëzie is wat hij leest (vervreemdingseffect):

Totdat er is de slagschaduw, draaiend als -
verdómd, als alweer een metafoor.

Verwisselbaarheid

Zijn poëzie zou je, als het niet zo voor de hand zou liggen, post-modernistisch kunnen noemen. Voor de hand liggend, want Zwagerman mocht enkele weken geleden een halve HP vullen met het verslag van een zoektocht naar de definitie van het postmodernisme. Het is verleidelijk zijn ‘essay’ te beschouwen als de ars poëtica achteraf bij Langs de doofpot. Of Zwagerman een pomobundel heeft willen schrijven weet ik niet. Mogelijk berusten de overeenkomsten tussen de vermeende tijdgeest en zijn gedichten op een ongelukkig toeval. In ieder geval is in zijn poëzie veel terug te vinden van de kwesties waar de filosofen van het postmodernisme zich mee inlaten: betekenisloosheid, verwisselbaarheid, solipsisme, willekeur, spel.

Zwagerman besluit zijn bundel met de regel ‘Ik kan mijn overschilligheid weer in’, daarmee suggererend dat zijn poëzie een middel is om aan zijn alledaagse onverschilligheid te ontkomen. Elders koketteert hij met zijn gemakzucht. Ook al zijn onverschillig en gemakzuchtig dan misschien niet de juiste karakteristieken voor deze poëzie, verwisselbaar is zij wel. De grens tussen de ontpersoonlijkte hermetiek waartegen Zwagerman beweert zich af te zetten en de ontpersoonlijkte openheid van zijn eigen gedichten valt vaak moeilijk te trekken. Over een verhuizing schrijft hij een zesdelige cyclus; het tweede deel daarvan behandelt de reis in de verhuiswagen:

Stel eens voor ik ben mobiel! Geen reis
bolt zich zó op, laat zich de bestemming leunen,
verplaatst te paard! te paard! wat mij bepaalt.
Waarnaar wordt uitgekeken is wat wordt
achtergelaten - kat of zeekoe, behaaglijke woningdieren,
Verkassen, dat is het simuleren van bewogenheid.

De zweepslag over de ordening! De bespottelijke,
gelegitimeerde spookrijder met zijn goederen.
Mijn omvang is het die bereist. Ik ben er niet.
Ik ben gewoon de tegenliggers.

De ‘ik’ bevindt zich hier in een verhuiswagen, tussen de nieuwe behuizing (‘waarnaar wordt uitgekeken’) en de oude (‘wat wordt achtergelaten’). De gedachte aan een mobiel leven, in een woonwagen (‘te paard! te paard!’?) dringt zich even op. De fysieke beweging gaat hier gepaard met innerlijke bewogenheid, met een gevoel van desintegratie. Alles wordt, na de witregel, omgedraaid (‘de zweepslag over de ordening’) en de ‘ik’ wordt gesplitst in verschillende personages. Het verhuizende deel van hemzelf wordt ‘een spookrijder met zijn goederen’ (wel een ‘gelegitimeerde’ spookrijder), dus hij wordt zijn eigen tegenligger. Maar tegelijk identificeert een ander deel zich met ‘de tegenliggers’. Intussen is hij er zelf niet meer (‘Ik ben er niet’); alleen zijn inventaris is nog op weg (‘Mijn omvang is het die bereist’).

Erg saillant is deze verhandeling niet, zoals zijn gezochte neologismen (opbollende reizen, bestemmingen die zich laten leunen, bereizende omvangen) ook niet erg pregnant verwoorden wat hij kennelijk in zijn hoofd heeft. Er zit, dat zie ik wel in, iets prettig ongebreidelds in zijn stijl, iets bezwerends, iets wat de aankondiging van virtuositeit zou kunnen zijn, maar voorlopig doet zijn stijl weinig anders dan imponeren zonder dat je er veel van begrijpt: ‘De nadrukkelijkheid waarmee / ik bewogen voorhoofdsholte pretendeer / is het bewijs van hoe ik waan mij loper.’

Alles is dus nog ‘open’ en volop in beweging, zij het zonder richting. Eigenlijk ontbreekt het deze poëzie vooral aan een onderwerp - of, anders gezegd: zij gaat gebukt onder een teveel aan aandacht voor de eigen hersenspinsels. De aardigste gedichten in Langs de doofpot, zoals ‘De argeloze hangmat’, zijn niet toevallig de gedichten waarin het woord ‘ik’ ontbreekt. Het moet mogelijk zijn de blik vaker van de eigen navelstreek af te wenden zonder vanzelf in autonome doofpotpoëzie te vervallen.

■