Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 9]

Een mooie, gladde, harde, ronde kiezelsteen
Het kaf en het koren in het oeuvre van J.C. van Schagen

Archief van Schagen Deel 1 (1985): Wat dit blijfsel overbleef Samensteller: Berend Winneke Deel 2 (1986): Ik doe niet meer mee Samensteller: Berend Winneke Deel 3 (1987): Je moet het zwijgen Samensteller: Fons Oltheten Uitgever: De Prom, per deel ca. 300 p., f 34,50 per deel (gebonden)

Hans Renders

Op 17 april 1985 overleed op drieënnegentigjarige leeftijd de dichter en beeldend kunstenaar J.C. van Schagen. Jarenlang was hij bezig geweest om rond zijn negentigste verjaardag een bundel uit te brengen die Knarrenwijsheid moest gaan heten. Zestig jaar lang heeft hij moeten horen hoe mooi zijn eerste bundel Narrenwijsheid (1925) was. Van Schagen wilde een boek waarmee hij kon aangeven dat een dichter in al die jaren wel eens kan veranderen. Tevergeefs heeft hij daarover menige brief aan G.A. van Oorschot geschreven, maar tot uitgave van Knarrenwijsheid liet die zich niet overhalen. Uiteindelijk heeft Van Schagen uitgeverij De Prom weten te interesseren een driedelig Archief uit te geven waarin de onderbelichte narrenzijde van de kunstenaar aan bod komt.

Het eerste deel van Archief Van Schagen bestaat uit poëzie die grotendeels eerder is verschenen in talloze uitgaafjes in eigen beheer. Het tweede deel bevat proza, waaronder veel stukken van levensbeschouwelijke aard, een fotobiografie en wat dag- en nachtboekfragmenten. En onlangs werd in Domburg het derde en laatste deel gepresenteerd op een heus ‘Van Schagen Symposium’, dat als hoogtepunt de onthulling van de naam Boulevard Van Schagen voor een duinpaadje in petto had.

‘Als ik dood ben, niemand zal me missen, / Maar ik zal mezelf zo missen,’ staat als motto voor in het tweede deel van het Archief. Deze uitspraak illustreert het plezier waarmee Van Schagen door het leven is gegaan. Zijn gedichten zijn met kinderlijk en aanstekelijk enthousiasme geschreven en zijn proza blijkt een lichtvoetigheid te bezitten die je de indruk geeft dat niks op de wereld hem tegenzat. Dat hij daarbij ook zichzelf niet tegenzat is misschien wel zijn grootste euvel geweest. In het overvolle Badpaviljoen te Domburg ontvouwde Tom van Deel ‘het Van Schagenprobleem’. ‘God schift niet dus ik ook niet,’ zo luidt, kort samengevat, dat probleem. Van Deel betoogde dat het een verkeerd opgevatte kunst- en levensfilosofie is van Van Schagen om ervan uit te gaan dat schiften onmogelijk is omdat je maar een deel van een immens geheel vertegenwoordigt. In het feestelijke Domburgse Badpaviljoen hoorden de intekenaren op het Archief en andere genodigden toch wel even op dat iemand zomaar durfde uitspreken dat Van Schagen zelfingenomen en gemakzuchtig was.

Het meeste van Van Schagens werk is in eigen beheer uitgegeven. Zo verschenen er in de loop der tijd in eigen beheer vierentwintig Domburgse Cahiers en zeventien Schiftsels. Deze boekjes werden door een kleine groep volgelingen met veel plezier gelezen. Diverse uitgevers hebben hem behoed voor het publiceren van al te veel kaf in handelsedities. ‘Het Van Schagenprobleem’ is met publikatie van de door Rob Nieuwenhuys en K. Schippers samengestelde bloemlezing Ik ga maar en ben (1972) al minder actueel geworden. Van Schagen was niet zo gelukkig met deze representatieve keuze (‘Het is hun portret, niet het mijne’), hoewel hij er wel een beetje trots op was.

Knar

De poëzie in Wat dit blijfsel overbleef (Archief I) is boeiend omdat de liefhebber van Narrenwijsheid kan lezen welke noten de oude knar nog meer op zijn zang had. In dit verband is de speciaal voor deze bundel geschreven ‘Coda’ interessant, met name voor wie geïnteresseerd is in Van Schagens omzwervingen langs diverse levensovertuigingen. Aanvankelijk was hij spinozist, later katholiek. ‘Eigenlijk ben ik alles geweest,’ zei hij tegen mij in zijn laatste interview, in Het Oog in 't Zeil van juni 1985, ‘alleen maak ik nog één uitzondering, blijkbaar ben ik nog niet aan het eind van mijn ontwikkeling. Mohammedaan kan ik niet zijn. Dat is maatschappijleer. Ik moet geen maatschappijleer. Maar dat is een privé-ruzie hoor. Er is geen dag dat ik geen aanmerkingen op de schepping heb. Weet je wat ik me vandaag afvroeg. We zijn zo zondig, hè. Worden we nou gestraft om onze zonden of is de zonde er omdat Gods schepping zo onvolmaakt is? Dat het eigenlijk een straf is om 'm door te maken. Is de zonde er om de straf of is de straf er om de zonde?’

Museumbezoekers, ets van Van Schagen

Het tweede deel van het Archief draagt de titel Ik doe niet meer mee, bedoeld als reactie op zijn eerste credo ‘Ik ga maar en ben’. Met dat ‘niet meer meedoen’ kon hij zich maar moeilijk verenigen. Ouderdom viel hem zwaar. Hij wist maar wilde niet weten dat je magere Hein niet verwonderd kunt aankijken en dan doorlopen. Als mensen hem vroegen: ‘Schrijft u nog?’, dan werd hij kwaad. In het eerste essay van dit deel, ‘Voortgaan in verwondering’, zegt hij dan ook: ‘Wie werkelijk jong is, spreekt alleen van al.’

Ook hier moet het kaf van het koren gescheiden worden. Voor wie daarvoor de moeite opbrengt is het koren zeer de moeite waard. Eerst wat kaf. Het laatste, lange essay over de Walcherse schilder Jan Heyse is een oppervlakkig en sentimenteel stuk, met zinnen als: ‘Het typeert hem wél, het feit dat hier een zo kundig, nauwgezet vakman, tevens een zo olympisch kunstenaar, vrijwel onbekend is gebleven.’ Gelukkig staan er ook mooie stukken in. Door het spinrag heen van lang vervlogen tijden schrijft Van Schagen op aandoenlijke wijze over zijn eerste erotische ervaringen, zijn religieuze opvattingen en andere levensbeschouwelijke kwesties. In ‘Campagne’ schrijft hij over zijn aanvankelijke aantrekkingskracht tot het fascisme. Dat was nog voor 1924! Tijdens de oorlog is hij wat naïef geweest: hij meldde zich bij de Kultuurkamer, maar wel nam hij in 1942 als ambtenaar in Rotterdam ontslag vanwege de nazificering van het gemeentebestuur.

J.C. van Schagen op 30 maart 1985

Vermakelijk is de herinnering aan zijn ontmoetingen met Jacques Bloem en Hendrik Marsman. Van Schagen wist niets uit te brengen, en tijdens een gang langs enkele Rotterdamse cafés speelde zijn opvoeding hem parten: ‘Bij ons thuis regeerde de afschuw voor alles wat maar op drank leek.’ Bloem had daar aanmerkelijk minder last van.

Baron

Een Van Schagen Symposium, een Boulevard Van Schagen en een speciale aflevering van Domburgsch Badnieuws geven een andere indruk, maar het is de vraag of het laatste deel Archief, dat hoofdzakelijk uit brieven bestaat, zou hebben moeten verschijnen. Dit om de doodeenvoudige reden dat Van Schagen nauwelijks interessante brieven schreef. Terwijl het voorgeschotelde al een strenge selectie moet hebben ondergaan, blijft na lezing van het hele boek toch minder dan een handvol brieven over die ik de moeite waard vind. ‘Uit de periode 1927-1945 zijn geen brieven bewaard gebleven,’ schrijft samensteller Fons Oltheten, die in 1983 een boek over de filosofische ontwikkeling in het werk van J.C. van Schagen schreef. Maar hij vermeldt niet wat er met die brieven gebeurd is. Heeft Van Schagen ze vernietigd?

De brieven zijn niet geannoteerd, wat een groot bezwaar is, want een heleboel namen zeggen niemand meer iets. De enkele keer dat een brief wel de moeite waard is, wil ik weten of het een intensieve correspondentie met de betreffende persoon was en liefst hoe intensief precies.

In de aankondiging van dit derde deel stond dat een bibliografie en beeldend werk zouden worden opgenomen. Het beeldend werk is er, zestien kunstwerken zelfs in kleur. Maar wat moeten we met een bibliografie waarin ‘om redenen van systematiek’ boeken niet zijn opgenomen? Het is wel aardig, zo'n lijst van afzonderlijk verschenen uitgaven van J.C. van Schagen, maar een echte bibliografie is het niet. Aan welke tijdschriften, kranten, almanakken, werkte Van Schagen mee? Wanneer maakte hij zijn debuut?

De samensteller vermeldt slechts: ‘In Het boek-Monica hield Van Schagen zijn publikaties bij.’ Zou zo'n lijst niet in een ‘archief’ hebben thuisgehoord?

Op zijn aristocratische manier van spreken - hij werd ‘de baron’ genoemd vanwege de hete aardappel in zijn keel, hoewel hij ook een hoog, kinderlijk stemmetje had - vertrouwde Van Schagen mij toe dat zijn eerste cri de coeur in de Middelburgse Courant van 1907 stond. Hij schreef toen een vlammend protest tegen het politieoptreden bij het sneeuwballen gooien in de nabijheid van de Middelburgse abdij. Zijn meer literaire debuut, ‘Pure Jugendstil’, zou hij gemaakt hebben in de Almanak van de Unitas Studiorosum Amstelodamensium van 1916.

Aan P.J. Meertens schreef hij in 1965: ‘Als je oud wordt, komen de doden bij je inwonen, merk ik meer en meer.’ De dood van zijn vrouw Willy beschrijft hij in een brief aan Henriëtte Mooy, een van de weinige brieven die de moeite waard zijn. ‘We waren wezen bridgen en hadden gewonnen, ze liep zo kostelijk naar haar zin naast me bij het naar huis gaan, in haar manteltje waar we zo trots mee waren, met haar witte hoedje, waar ze zo blij mee was.’ Ook een zin aan J. Komter over deze voor hem zo zware slag is ontroerend: ‘Ons huwelijk gaat door; alleen, nu het niet meer uit de breedte kan, nu geschiedt het in de diepte.’ Aan mevrouw Sybrandy vraagt Van Schagen in 1981 advies over hoe hij in voorkomende gevallen het beste een eind aan zijn leven kan maken. ‘Ik ben lid van de Ver. v. Euthanasie, heb mijn verklaring in mijn portefeuille, mijn huisdokter is ingelicht, dat zit allemaal normaal.’

‘Weet je wat ik in me volgend bestaan ga wezen, Jan (Komter)? Een mooie gladde, harde, ronde kiezelsteen.’ Het is alleen al vanwege deze uitspraak dat we nog vaak aan Van Schagen zullen denken, ook al kon hij geen verschil in waarde zien ‘tussen een miertje en Goethe’.

■

In de Zeeuwse Bibliotheek en in de Rabobank van Middelburg is tot en met 13 juni een tentoonstelling van het beeldend werk van J.C. van Schagen te bezichtigen.

Het Van Schagen-nummer van Domburgsch Badnieuws (jrg. 104, nummer 1, 2 mei 1987) kan met insluiting van f 1,75 (portokosten) besteld worden bij F.L. van Houtum-van Vloten, Jhr. de Casembrootplein 17a, 4357 NK Domburg.