Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 7]

Freud en zijn vader
Een opeenstapeling van speculaties

Freud and his father door Marianne Krüll Uitgever: Hutchinson, 220 p., f65,60
En freud deed de ogen toe door Frank Schiphorst Doctoraalscriptie, Rijksuniversiteit Leiden, 1986

Max Pam

Freuds trouwste volgelingen waren vrouwen. Jung, Adler, Stekel en Ferenczi, de een na de ander kreeg op een gegeven moment ruzie met Freud. Zij pleegden verraad en werden verstoten, of zij wendden zich af en gingen hun eigen weg. Het is maar van welk standpunt je het bekijkt. Een heel legertje van volgelingen, mannen van het eerste uur, heeft de patriarch van de psychoanalyse versleten. Maar daar tegenover staan Anna Freud, Marie Bonaparte en Jeanne Lampl-de Groot, die als het ware hun leven aan Freud hebben opgedragen.

Kort geleden is speciaal voor de Amerikaanse markt een Engelse vertaling uitgebracht van Freud und sein Vater (Freud and his Father). Ik vermoed dat de schrijfster van dit boek, Marianne Krüll, een zeer toegewijd volgeling van Freud zou zijn geweest als zij vijftig jaar eerder zou zijn geboren. Niet alleen ademt de studie een grote bewondering, welhaast verering voor de persoon Freud, bovendien past Marianne Krüll Freuds eigen methoden toe met de verbetenheid van de tovenaarsleerling, zodanig dat de lezer al spoedig de indruk krijgt dat hier een karikatuur van de psychoanalyse voor hem ligt.

In haar boek beschrijft Krüll de relatie tussen de jonge Sigmund en zijn vader Jacob. Voortdurend tracht zij aan te tonen dat Freuds latere opvattingen over de verleidingstheorie en over het Oedipus-complex zijn ingegeven door Freuds jeugdervaringen. De vader van Freud zou met seksuele problemen hebben gekampt en de daarmee gepaard gaande schuldgevoelens zouden Freud op een idee hebben gebracht.

Deze manier van redeneren stelt ons al dadelijk voor het probleem van de psychoanalyse als wetenschappelijk systeem. Niemand zal het in zijn hoofd halen te beweren dat Einstein zijn relativiteitstheorie heeft opgesteld zoals hij hem heeft opgesteld omdat hij een perverse vader had die de masturbatie van zijn zoon bestrafte, terwijl hij zelf masturbeerde dat het een lieve lust was.

Maar ten aanzien van Freud en de psychoanalyse ligt dat kennelijk anders. Het gewroet in Freuds privé-leven is meer dan alleen biografische nieuwsgierigheid, het is ook van belang voor de psychoanalytische theorie. ‘Met andere woorden,’ om Marianne Krüll te citeren, ‘ik geloof dat Freuds beschrijving van de seksuele achtergrond van neurasthenie een teken was van zijn eigen seksuele moeilijkheden in zijn huwelijk, dat hij zelf iemand was “die de coitus interruptus praktiseerde” en die zijn seksuele lusten op verschillende manieren kon oproepen zonder zijn erecties onmiddelijk voor de geslachtsdaad te gebruiken.’

Wij kunnen het mevrouw Freud niet meer vragen of deze veronderstelling van Marianne Krüll juist is, wij kunnen alleen maar vaststellen dat het met de coïtus interruptus toch enigszins moet zijn meegevallen gezien het feit dat de familie Freud zes kinderen heeft voortgebracht, maar afgezien hiervan wordt hier toch het probleem gesteld dat de hele psychoanalytische theorie er wellicht heel anders had uitgezien als Freud zelf wat minder vaak voor het zingen de kerk was uitgegaan. En wat zou er trouwens met de theorie zijn gebeurd als Freud niet toevallig een overheersende vader maar een overheersende moeder zou hebben gehad? Zou Freud dan misschien nooit het Oedipus-complex hebben bedacht? Zou hij überhaupt wel psychiater zijn geworden?

Pover

In haar inleiding gebruikt Marianne Krüll met grote nadruk tot drie maal toe het woord ‘wetenschappelijk’. Het boek is ook opgebouwd volgens het telprincipe dat wij ook van Wittgensteins Tractatus kennen: 1, 1.1, 1.1.2, 1.1.3, 1.2.1, enzovoort. Je ziet dat tegenwoordig ook veel in proefschriften, en ik kan mij voorstellen dat zoiets een functie kan hebben in een betoog dat is opgebouwd volgens strikt logische principes, maar toegepast in de zachtere wetenschappen krijgt het iets onzettend aanstellerigs. In feite worden er allerlei verbanden gesuggereerd die helemaal niet zo duidelijk zijn.

Dit bezwaar geldt zeker het boek van Marianne Krüll, want Freud and his Father is niet zo zeer een opeenstapeling van feiten als wel van veronderstellingen. Het boek hangt van ‘als dit... dan dat-redeneringen’ aan elkaar. Hoewel de auteur getracht heeft zo veel mogelijk feitenmateriaal over de vader van Freud bijeen te brengen, is het uiteindelijk resultaat nogal pover. Veel is in de loop der jaren verdwenen en vernietigd, en het beeld dat tenslotte van de vaderfiguur naar voren komt, blijft dat van een incomplete legpuzzel die op de rommelmarkt is gevonden. Van de 220 pagina's - de noten niet meegerekend - bevatten er slechts twaalf harde historische feiten over het leven van Jacob Freud.

Het is uiteraard niet de schuld van Marianne Krüll dat er zo weinig materiaal bewaard is gebleven, maar wel is het haar te verwijten dat zij met zo weinig zo ongegeneerd aan het werk is gegaan. Haar boek draagt ook duidelijk de sporen van de overijverige student die toch duidelijk wil laten zien hoe ontzettend zij haar best heeft gedaan. Bij gebrek aan gegevens over de vaderfiguur wordt wel Freuds hele stamboom voor de lezer afgewerkt: van zwager tot halfbroer, van neef tot nicht. Ook wordt natuurlijk aandacht besteed aan Freuds kindermeisje Resi Wittek, die zich - zo maakt Krüll op uit Freuds latere werk - ook al eens aan de jonge Sigmund vergrepen schijnt te hebben.

Het is met dit soort speculaties als met de aantrekkingskracht van Cleopatra's wipneusje: het kan waar zijn, het kan niet waar zijn, maar er is niemand meer over aan wie wij het kunnen vragen.

Tekening Jeroen Henneman

Zoals zo veel gelovige Freudianen heeft Krüll ook de neiging minder hoogstaande interessen van de meester te bagatelliseren. Zoals bekend hechtte Freud onder invloed van Fliess geloof aan allerlei bioritmische methodieken. Er waren ‘goede en slechte perioden’, die berekend konden worden aan de hand van cycli waarin de getallen 23 en 28 een grote rol speelden. Fliess stuurde Freud brieven vol berekeningen, waarmee hij onder meer meende te kunnen aantonen waarom Napoleon de slag bij Borodino had verloren. Freud zag daar wel degelijk wat in. Zelf dacht hij met de formules van Fliess te kunnen vaststellen wanneer hij zou sterven. Eerst berekende Freud dat dat in zijn 52ste levensjaar zou gebeuren. Toen hij die kritieke leeftijd passeerde, voorspelde hij 61 jaar en later nog eens 81 jaar, wat ook al weer niet juist bleek.

Kabbalistisch

De Freudianen zouden dat geloof in de bioritmiek het liefst willen zien als een wat ongelukkige bijkomstigheid, die in het denken van Freud slechts van geringe betekenis is geweest. Marianne Krüll doet in haar boek alle moeite om aan te tonen dat in Freuds geboortestreek een sterke joods-kabbalistische traditie bestond. Het overzicht dat zij daarbij geeft, is op zichzelf zeker niet oninteressant, maar het is weer zo'n verklaring waarmee je alle kanten uit kunt.

Ik bedoel: dat er in de Tweede Wereldoorlog ‘foute’ gereformeerden waren, kan worden verklaard aan de hand van het milieu waaruit zij voortkwamen, maar dat neemt niet weg dat er ook heel wat gereformeerden uit precies dezelfde milieus waren, die zich in de oorlog juist heel goed hebben gedragen. Zo is het ook met het jodendom. Naast de kabbalistische stroming heeft er altijd een zeer rationele, naar Maimonides teruggrijpende, stroming bestaan. In feite heeft deze rationele stroming de laatste eeuwen de boventoon gevoerd. Veel van de kabbalistische boeken zijn door het rabbinaat nimmer erkend als het woord van God, en vanuit dit oogpunt zou je de vraag ook anders kunnen stellen: Hoe is het mogelijk dat Freud, ondanks zijn joodse afkomst toch zo'n waarde heeft gehecht aan al die pseudo-wetenschappelijk, halfmystieke berekeningen.

Moeras

Over zijn eigen vader heeft Freud nooit zo veel geschreven. In feite zijn er maar een paar losse passages, die van enig belang kunnen zijn voor het begrip van de relatie tussen vader en zoon. Een van die passages, de beschrijving van een droom, maakt heel goed duidelijk in welk moeras men terecht komt als men Freud wil duiden.

In een brief aan Fliess vertelt Freud dat hij de nacht na de begrafenis van zijn vader droomde dat hij bij de kapper aan de muur een bord zag hangen met de tekst: ‘Gelieve de ogen te sluiten’. Freud zelf interpreteert deze droom als een uiting van schuldgevoel. Op de begrafenis was hij namelijk te laat gekomen, en bovendien had hij er tegen de zin van de familie voor gezorgd dat de teraardebestelling met een minimum aan ceremonieel zou plaatsvinden. In Die Traumdeutung beschrijft Freud deze droom uitvoeriger, maar hierin laat hij de droom zich niet de nacht na maar de nacht voor de begrafenis afspelen. Zoiets is typisch een kolfje naar de hand van Marianne Krüll, en met veel vertoon van woorden probeert zij met allerlei psychologismen te verklaren waarom Freud de tijdsbepaling heeft veranderd. Echt verduidelijkt wordt het allemaal niet en je hebt steeds het gevoel dat Krüll alle moeite doet om langs de meest voor de hand liggende oplossingen te laveren.

Misschien was Freud gewoon slordig of vergeetachtig. Maar dat kan juist niet, want in de psychoanalytische doctrine is geen enkele slordigheid of vergeetachtigheid zonder betekenis. Misschien was het een literaire kunstgreep. Het zal niet de eerste keer zijn dat Freud de werkelijkheid een tikje voor het effect heeft aangepast. Immers, door de droom voor de begrafe-

Vervolg op pagina 13