Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 11]

Op de bodem van de poel van hulpeloosheid
Nancy Friday onderzocht de bronnen van de jaloezie

Jealousy Why we all feel it. How to overcome it door Nancy Friday Uitgever: Bantam Books, 528 p. Importeur: Van Ditmar, f17,85

Bernadette de Wit

Er is een theorie die de opkomst van de tweede feministische golf verklaart uit naijver: vrouwen zouden in opstand zijn gekomen omdat zij mannen hun rijkdom, privileges en maatschappelijke invloed misgunden. Nee, zegt een daaraan tegenovergestelde theorie, sociale bewegingen als het feminisme zijn juist voortgekomen uit de tomeloze hebzucht van de bovenliggende groep. In haar nieuwste boek Jealousy legt bestseller-schrijfster Nancy Friday een verband tussen beide emoties. Ms Friday vindt zichzelf mateloos jaloers en dat zal de reden zijn dat de afgunst in haar boek meer aandacht krijgt dan de hebzucht. De aanleiding voor Jealousy is, net als bij haar vorige boeken Diepe gronden, Mannen en liefde en Mijn moeder en ik, gelegen in het leven van de schrijfster. Hoe komt het dat ik, net als zo veel maatschappelijk en seksueel volstrekt geëmancipeerde vrouwen, toch verteerd word door machteloze jaloezie? vroeg Friday zich af. Uit de immense populariteit van haar boeken valt af te leiden dat haar eigen paradoxen voor een groot publiek herkenbaar zijn.

De stijl van Jealousy is typisch Amerikaans: een aaneenrijging van persoonlijke ontboezemingen van de auteur, gesprekken met psychotherapeuten en andere deskundigen en interviews met gewone stervelingen, die echter aan hun taalgebruik te oordelen allemaal bij een shrink lopen. De schrijfster rust niet voordat ze op de bodem van de poel van mensclijke slechtheid en hulpeloosheid is aangeland. Afgeronde conclusies of heldere analyses levert zij niet, de lezer moet de hele zoektocht meemaken, die ruim vijfhonderd pagina's in gepopulariseerd psycho-jargon opgetekende gesprekken beslaat. Anders dan Emma Brunt in haar vorig jaar verschenen bundel interviews over jaloezie behandelt Friday haar gesprekspartners als cases. Alle ervaringen worden geduid volgens de theorie van de controversiële psychoanalyticus Melanie Klein.

Als mensen zeggen dat ze jaloers zijn, bedoelen ze volgens Melanie Klein in de meeste gevallen geen seksuele of liefdesjaloezie - het gevoel van verlies als de beminde dezelfde intimiteit beleeft met een derde - maar afgunst. Afgunst is in tegenstelling tot jaloezie een zaak tussen twee personen, de rivaal staat daarbuiten. In de Kleiniaanse psychoanalyse is de oedipale jaloezie een afgeleide van afgunst. Bij Klein is niet de penis het bepalende symbool voor de ontwikkeling van de persoonlijkheid maar de moederborst.

De machtsstrijd tussen moeder en kind begint al direct na de geboorte, als de baby erachter komt dat hij volkomen van haar afhankelijk is. Met haar almachtige borst kan de moeder het kleintje voedsel en liefde geven maar ook onthouden. De zuigeling benijdt de borst haar macht en eist die begerig voor zichzelf op. Tevergeefs, en zo ontstaan destructieve emoties als wrok en haat. Zo verklaart Klein het verschijnsel van woedend huilende pasgeborenen, baby's die hard in hun moeders tepel bijten of haar borst met uitwerpselen besmeuren. De oorzaak van de oedipale jaloezie is volgens Klein de rivaliteit tussen het kind en de vader, die ervan wordt beschuldigd dat hij de moederborst heeft afgepakt.

Moordfantasieën van jaloerse mensen komen volgens Klein voort uit primitieve afgunstgevoelens. Uiteindelijk leidt afgunst tot vernietiging van het leven: als de afgunstige het begeerde niet voor zichzelf alleen kan hebben, moet alles maar kapot.

In de meeste gevallen blijft de afgunst onbewust, zij wordt ontkend of vermomd. De mooie vrouw die zich klein en onbelangrijk maakt, uit angst dat anderen haar benijden, is zelf geobsedeerd door naijver. Zelfachting is in een sterk hïerarchische en competitieve maatschappij altijd gebaseerd op vergelijking met anderen. Wie de jurk van de buurvrouw de hemel in prijst, dekt zich in tegen afgunst. Maar ook een gewichtige, verwaande houding moet verhullen dat de persoon in kwestie het druk heeft met de eigen naijver.

Oefening in separatie

Een door Friday geïnterviewde man durfde niet te genieten van zijn eigen succes. ‘Als anderen me net zo machtig zien als ik mezelf zie in mijn eigen fantasie,’ vertelde hij haar, ‘dan zouden ze me haten.’ Bescheidenheid en ijdelheid liggen als verdedigingsmechanismen tegen afgunst dicht tegen elkaar aan.

Van vrouwen wordt gezegd dat ze jaloerser zijn dan mannen. Immers, als de oorzaak van jaloezie een niet voltooide scheiding van de moeder-kindsymbiose is, zoals door psychoanalytici wordt verondersteld, dan staan vrouwen er ongunstiger voor. Kleine jongetjes krijgen veel meer oefening in ‘separatie’ dan kleine meisjes. Ouders moedigen hun zoontjes aan bij hun ontdekkingstochten, terwijl meisjes veel sneller in bescherming worden genomen. Geen wonder dat volwassen vrouwen hun eigen macht vaak onderschatten en dat ze aan mannen overdreven veel macht toeschrijven. Het werkt als een zichzelf waarmakende voorspelling: in een jaloerse situatie lijden mannen wel pijn, maar ze verliezen niet hun hele identiteit. Vrouwen wel, die gedragen zich in de liefde vaak als een machteloos klein meisje, hun maatschappelijk succes ten spijt.

Nancy Friday doet er een heel boek en tientallen gesprekken over om een gat in de mannelijke verdedigingswal te slaan. Ook mannen zijn jaloers, maar ze hebben hun leven meer onder controle. Ze regelen het eenvoudig zo, dat ze niet voor verrassingen komen te staan. Eerst moet de vrouw in kwestie verliefd op hen zijn, voordat zij hun hart openstellen. En ze kiezen bij voorkeur een vrouw die minder machtig is dan zijzelf, zodat de kans klein is dat zij degene zijn die afhankelijk worden. Maar de prijs is hoog, houdt Friday haar lezers voor: denk je eens in hoeveel energie het kost om je een leven lang, elke dag weer opnieuw, onkwetsbaar te maken.

Ambivalentie

In veel gevallen zijn vrouwen die zeggen dat ze jaloers zijn, in werkelijkheid afgunstig op de seksuele vrijheid van hun man. Ze zouden zelf ook wel eens iets willen, maar zitten aan hun nice girl-status vast. Ze projecteren hun gevoelens van ontrouw op hun man. Hij is de slechterik. De gevolgen voor zijn gedrag laten zich raden: alweer een zichzelf waarmakende voorspelling.

Het ziet er voorlopig niet naar uit dat de strijd tussen de seksen open en eerlijk kan worden gestreden. Daarvoor zijn er nog te veel dubbelzinnige emoties. Verreweg de meeste Amerikaanse schoolmeisjes kruisten recentelijk bij een enquêtevraag naar hun verwachting van de toekomstige echtgenoot twee mogelijkheden aan: én een gelijkwaardige bejegening én een sterke schouder om op te leunen. ‘Sorry hoor, 't is wel tegenstrijdig,’ stond er in vele toonaarden bijgekrabbeld. Friday verklaart het grote aantal seksuele fantasieën van vrouwen waarbij een anonieme man hen tot opwindende seks dwingt, uit dezelfde ambivalentie. ‘Híj doet het,’ schrijft ze, ‘zodat je nice girl-status behouden blijft, terwijl je toch krijgt wat je wilt.’

Dank zij de vrouwenbeweging waagden vrouwen hun eerste, voorzichtige pogingen om hun sluimerende lustgevoelens tot leven te wekken en er de baas over te worden. Voorlopig blijft het nog hoofdzakelijk bij praten en wordt de grens tussen feministisch goedgekeurde lust en ‘mannelijk’ bepaalde uitingen nog streng bewaakt. In het debat tussen Gerda van Dijk, en Rudy Kousbroek over pornografie bij voorbeeld (in de serie ‘Het laatste woord’ van de Slaa) kreeg ik de indruk dat Van Dijk afgunstig was op het vermogen van mannen om onverplichte seks met geïsoleerde lichaamsdelen te beleven. Waarschijnlijk is de denigrerende afbeelding van vrouwen in veel pornografie te wijten aan afgunst van de (mannelijke) producent op hun groter orgastisch potentieel.

De seksuele fantasieën die Amerikaanse mannen naar Nancy Friday stuurden, draaiden bijna altijd om anonieme ontmoetingen met seksueel agressieve, gretige vrouwen. De droom was altijd ver verwijderd van de werkelijkheid, want met dat soort vrouwen trouwen mannen niet. Friday vermoedt dat de meeste mannen gek van jaloezie zouden worden als hun vrouw zo was. De klassieke defensie van mannen tegen hun afgunst op vrouwen is de opsplitsing in hoeren (lustobjecten) en madonna's (moeders, echtgenoten). Het mechanisme dateert volgens Klein uit de kindertijd, in de periode dat jongetjes zich moeten losmaken van hun moeder - en alles wat vrouwelijk is - om een mannelijke identiteit te ontwikkelen. Melanie Klein denkt dat afgunst op moeders macht hierbij een rol speelt. Door vrouwen op te delen, wordt ook hun macht gehalveerd.

Alle vormen van machtsstrijd in de heteroseksuele verhouding legt Nancy Friday in Jealousy subtiel bloot. Maar haar suggesties voor oplossingen zijn minder sterk. Friday denkt dat mensen beter in staat zullen zijn met tegenstrijdigheden - liefde én haat - te leven als de verzorging van het nageslacht niet meer uitsluitend aan vrouwen wordt overgelaten. Als baby's zich behalve aan hun moeder in even sterke mate aan hun vader hechten, kan een hoop ellende worden voorkomen. Voorbij is dan het verschijnsel van de zeurende, klagende en vittende echtgenote die haar man verwijt dat zij hem alle macht over haar welzijn heeft gegeven. Diezelfde echtgenote heeft zich immers in haar kindertijd vrijelijk met haar vader kunnen vereenzelvigen, haar vechtlust is niet afgeleerd en ze leert haar dochter om net zo frank en vrij in de wereld te staan als haar vader het haar heeft geleerd. Voorbij zal ook zijn het verontrustende verschijnsel van de gescheiden mannen die weigeren alimentatie voor hun kinderen te betalen. De Nieuwe Man is zijn moeder en zijn vrouw dankbaar voor alles wat ze voor hem hebben betekend. Hij is zelf volop vader, dus hij hoeft vrouwen de macht van het moederschap niet meer te benijden.

Tekeningen, Thomas Koolhaas

Scheidingen

Het klinkt heel mooi, net als alle borrelpraat uit de geëmancipeerde bovenlaag waar Nancy Friday zich in beweegt. Helaas stemmen de cijfers minder optimistisch. De helft van de in de Verenigde Staten gesloten huwelijken eindigt in een scheiding. Vrouwen hertrouwen meestal niet, terwijl het merendeel van de gescheiden mannen erin slaagt een jongere tweede of derde echtgenote te vinden, met wie ze opnieuw een gezin stichten. Oudere vrouwen zijn, in tegenstelling tot oudere mannen, seksueel totaal niet in trek (behalve in de lesbische subcultuur).

Bijna alle mannen in de Verenigde Staten gaan er na echtscheiding financieel behoorlijk op vooruit (slechts 5% betaalt alimentatie voor de kinderen!). Het inkomen van gescheiden vrouwen daalt in de meeste gevallen zestig tot tachtig procent als ze hun vroegere vak weer opnemen. Kinderopvang bestaat trouwens nauwelijks in de Verenigde Staten, er is geen wettelijk ouderschapsverlof en ook part-time werk is er moeilijker te vinden dan in Europa. Het bedrag dat staat voor het erop na houden van een huisvrouw is nog steeds hoger dan het gemiddelde salaris van een werkende moeder. Voor elke dollar die de Amerikaanse samenleving aan een mannelijke werknemer betaalt, ontvangt een vrouw slechts 63 cent. Nancy Friday zou toch eens een boek over hebzucht moeten schrijven.

■