Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 5]

In Israël wonen geen joden en in Polen geen communisten
Gesprek met André Kaminski

André Kaminski werd in 1923 geboren in Genève. Na de oorlog woonde en werkte hij in Polen, het land waar zijn familie vandaan kwam, totdat hij daar in 1968 als dissident moest vertrekken. Na een jaar in Israël keerde hij terug naar zijn geboorteland Zwitserland. Hij heeft verschillende toneelstukken en tv-spelen geschreven en twee verhalenbundels. Volgend jaar in Jeruzalem is zijn eerste roman, grotendeels geïnspireerd op de bewogen geschiedenis van zijn eigen familie. Een bespreking hiervan door Eric Gobbers staat op pagina 13. Chris van der Heijden sprak met Kaminski, toen deze in Amsterdam was ter gelegenheid van de verschijning van de Nederlandse vertaling (Bert Bakker, f 34,90).

Chris van der Heijden

‘Een jaar of vier geleden realiseerde ik me dat mijn moeder niet lang meer zou leven. Ze was al in de negentig en haar naderende dood was onverdraaglijk voor me. Die bijzondere vrouw die de eerste medicijnenstudente aan de Universiteit van Wenen was geweest en heel haar leven als apotheker gewerkt had; die vrouw die per week - ook nu nog - minstens twee boeken leest, me iedere dag opbelt om commentaar te geven op het nieuws, te vertellen wat ze nu weer gelezen heeft en me uitscheldt dat ik een dwaas ben omdat ik niet weet wat er in de wereld omgaat. Welnu, ik wilde voor haar een monument oprichten en wat kon ik anders doen dan een boek schrijven? Zo zou ze voortleven tussen twee kaften... Maar u herinnert zich misschien die passage waarin ik beschrijf hoe zij door mijn vader ontmaagd wordt. Ik was bang dat ze erdoor geshockeerd zou zijn en vroeg daarom de uitgever haar enkele weken vóór publikatie een exemplaar te sturen. Ik kon haar toch niet voor een voldongen feit stellen. Dat gebeurde op een donderdag, in maart van het vorig jaar. Ik was er zeker van dat ze me de volgende dag op zou bellen en was zenuwachtig. Maar de volgende dag geen reactie. Ook zaterdag niet, zondag niet, maandag niet. Ik werd steeds nerveuzer. Het duurde twintig dagen, toen hield ik het niet meer uit en pakte zelf de telefoon. “Tag mama.” “Was willst du?” “Eh... mama hoe gaat het met je knie?” “Jongen, ik was van plan om nooit meer met je te praten.” “Waarom mama, waarom, heb ik je beledigd?” “Du bist ein Vollidiot...” “Waarom mama?” “In jouw boek staat geschreven, zwart op wit, dat een joods huwelijksfeest op zaterdag plaatsvindt.” Ik haalde opgelucht adem, als dat alles was... “Maar mama, dat is niet mijn fout, dat is uw fout. U heeft mij als atheïst opgevoed.” “Luister goed, dat is geen kwestie van geloof, das ist eine Frage der Allgemeinbildung.” “Goed mama en die passage?” “Welke passage?” “U weet wel mama.” “Waar heb je het over?” “Die passage waarin papa u entjunkfernt, mama?” “Nu zie ik pas echt dat je een mislukkeling en een gek bent. Hoe kan ik dat nu weten, dat is 75 jaar geleden...” “En het boek mama, wat vond u van het boek?” “Das Buch kann gehen...” Dat is het grootste compliment dat een jiddische mama aan haar zoon kan geven. Iedere joodse moeder denkt immers dat haar zoon, tenzij mongoloïde, een Nobelprijsdrager is. Maar je kan het hem toch niet zeggen...’

chris van der heijden

André Kaminski vertelt dit als een clowneske poppenspeler voor wie de woorden poppen zijn. Hij kruipt met zijn hoofd tussen zijn schouders als hij zijn eigen onderdanigheid uitdrukt. Strekt zijn nek als hij zijn moeder nadoet. Spreekt zijn eigen woorden zacht en langgerekt uit, die van zijn moeder kortaf en helder. Een Possenmacher, een theaterfiguur. Uit zijn roman, die vorig jaar in Duitsland verscheen en onlangs ook in het Nederlands gepubliceerd werd (Volgend jaar in Jeruzalem), viel dat al af te lezen: een briljante reidans van woorden en beelden, een wervelende show vol confetti waarbij je als toeschouwer zelfs vergeet dat het onderwerp niet om te lachen maar om te huilen is. Is dat joods? Wellicht. Joods is in ieder geval het thema van het boek: een reconstructie vol fantasie van het leven van twee families rond de Eerste Wereldoorlog, de Rosenbachs en de Kaminski's; een pre-autobiografie van de schrijver, van wie de vader uit het laatste en de moeder uit het eerste gezin afkomstig is. Het verhaal danst over de wereld, door revoluties en oorlog, over een voetbalveld in Amerika, een gevangenis in Warschau en de stijve straten van Zürich. Prachtig is het, werkelijk prachtig - evenals overigens de vertaling van Thomas Graftdijk.

Lenins voornaam

De vader van André Kaminski was een van de elf zonen van Jankl Kaminski, een schatrijke Pools-joodse potentaat. Zijn zonen werden van de weeromstuit revolutionairen en kwamen in 1905 tegen de Russische tsaar - heerser ook van Polen - in opstand. Voor een schrikbarend hoog bedrag werden ze door hun vader losgekocht. Maar even later rebelleerden ze opnieuw en nu vertikte de vader het om zijn zonen opnieuw te hulp te komen. Ze werden naar Siberië op transport gesteld maar ontkwamen en vluchtten naar de Verenigde Staten. Daar richtten ze een krant op (Kaminski laat ze in zijn roman in een joods voetbalteam spelen), daar bleven ze ook. Alleen de jongste, Hersch, keerde terug en ontmoette zo in Wenen Malwa Rosenbach, dochter van een mislukte fotograaf en nicht van de wereldberoemde uitvinder van de kleurenfotografie die het met zijn experimenten echter nooit verder bracht dan een enkele ontploffing en een reeks van oplichtingen. André was hun eerste zoon en zou eigenlijk de voornaam van Lenin moeten dragen. Grootvader Jankl stak daar op het laatste moment een stokje voor door een cheque van vijftigduizend Zwitserse franken uit te schrijven.

‘Er is een theaterwet,’ aldus André Kaminski, ‘en die zegt: know your ending. Welnu, het einde van het boek wist ik voordat ik met schrijven begon. Het moment namelijk dat mijn grootvader naar Zwitserland komt om aanwezig te zijn bij het feest van mijn naamgeving. Wladimir Iljitsch zou het worden, het werd Andrzej. Mijn revolutionaire vader verkocht op het laatste moment al zijn idealen voor een paar rottige franken. De afbrokkeling van de heroïek. Het onvermijdelijk einde van ieder ideaal, de treurige uitkomst van elk mooi begin. Daar wilde ik een boek over schrijven, dat is de filosofie van mijn leven. Ik heb die ontwikkeling zelf zo vaak meegemaakt. Ik studeerde geschiedenis in Zwitserland en promoveerde op de kerkgeschiedenis van Genève. In 1950, ik was 27 en als Privatdozent werkzaam aan de universiteit van diezelfde stad, besloot ik naar Polen te gaan. Tenslotte had ik altijd nog de Poolse nationaliteit omdat mijn vader meende dat je een land dat in moeilijkheden verkeerde niet in de steek mocht laten. Vergeet niet dat hij altijd nog revolutionair was, weliswaar een zondagscommunist die het als arts in Zwitserland zeer goed had, maar toch, revolutionair bleef hij. Welnu, in Polen wilde ik het mooie begin van de proletarische wereld meemaken. Toen ik arriveerde, vroegen ze me wat ik wilde doen. “Irgend etwas,” zei ik. “Dat bestaat niet,” werd me geantwoord, “u moet preciezer zijn. Wat hebt u in Zwitserland gedaan?” “Geschiedenis gedoceerd.” “Tja, geschiedenis,” zei de man die me te woord stond, “hier in Polen hebben we enkel toekomst. Daarmee kunt u dus niets doen.” Zo kwam ik bij de Poolse radio terecht waar ik jaren werkte. In 1956 maakte ik de opstand in Posen mee waarbij de volksmilitie het volk neermaaide. Toen begon de twijfel. Het jaar daarop schreef ik een hoorspel over mijn belevenissen bij die opstand, een dissident maar slecht stuk dat als een bom insloeg. Ik kreeg er zelfs de staatsprijs voor literatuur door. Zo probeerden ze mij de mond te snoeren. De minister die me die prijs gaf, vroeg: “Heeft u nog een wens?” Ik dacht even na, wist al lang dat ik nog de enige communist in Polen was, dat het mooie begin al weer voorbij was en antwoordde: “Ja, ik wil naar Afrika.” Zo kwam ik in Marokko, dat net onafhankelijk geworden was. Vandaar ging ik naar Guinea, vervolgens naar Algerije. Daar werkte ik voor de televisie, richtte ik een school voor tv- en filmregisseurs op en kreeg ik een zoon. Ik noemde hem Achmed. Een jood die zijn zoon Achmed noemt... In 1965 ging ik terug naar Polen, dat nu werkelijk een fascistische staat geworden was met een virulent van bovenaf gestuurd antisemitisme. Ik was er actief in de dissidentenbeweging, richtte een satirisch tijdschrift op en deed mee aan de opstanden van 1968. Ik werd gevangen gezet, vervolgens overal uitgegooid. Ze gaven me precies drie dagen om te vertrekken. Ik ging naar Israël maar voelde me daar in het geheel niet op mijn gemak. In Israël zijn geen joden meer, het is een Sancho-Panza-land: eten, drinken, mooie huizen en dikke auto's. Gelukkig kreeg ik binnen een jaar een aanbieding om chefdramaturg bij de Zwitserse tv te worden en sindsdien ben ik daar gebleven. Zwitserland bevalt me uitstekend: een kosmopolitische wereld waar mensen van allerlei talen naast en door elkaar leven. Daar is het wel uit te houden...

Wanderlust

Vijfenveertig jaar, precies vijfenveertig jaar heb ik erover gedaan om te merken dat ik een jood ben. Tot ik in 1968 uit Polen gegooid werd, heb ik me altijd achter maskers verstopt. Ik wist natuurlijk wel dat ik joods was, maar ik wilde het niet weten. Promoveren op de kerkhistorie van Genève, vervolgens docent in de agrarische geschiedenis. Maskers. Typisch joods. Dan je zoon Achmed noemen... Voordat ze me uit Polen smeten, werd ik in een vergadering van kameraden verketterd. Ik werd uit de partij gestoten, alle eretekens werden me afgenomen. Aan het eind van die treurige bijeenkomst, waarbij al mijn vrienden me afvielen, kreeg ik het woord. “Liebe Genossen und Genossinnen,” zei ik, “er bestaat een gedicht van Heine met de titel Das neue Israëlitische Hospital von Hamburg. In dat ziekenhuis kunnen alle ziektes genezen worden. Lammen, blinden, iedereen komt hier gezond weer uit te voorschijn. Iedereen, behalve de joden. Het jodendom is een unheilbare Krankheit. Ook als ik er niet trots op ben, blijf ik jood. Daarom liever trots. Gegroet.”’

‘Sindsdien verberg ik me niet meer achter maskers. Joden zijn vaterlandslose Gesellen.

Vervolg op pagina 12