Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 13]

Magiër met kwast, paletmes en blote handen
De schilderkracht van J.M.W. Turner

Turner in his time door Andrew Wilton Uitgever: Thames and Hudson, 256 p. met 308 illustraties waarvan 65 in kleur Importeur: Nilsson & Lamm, f94,60

Anthony Paul

‘De zon is God,’ heeft Turner naar verluidt op zijn sterfbed gezegd. Om redenen die hij niet duidelijk maakt, trekt Andrew Wilton dit verhaal in twijfel; maar als Turner die woorden niet heeft gebezigd - en ik geloof heilig van wel - dan had hij het móéten doen. Want bij de negentiende-eeuwse ontdekking van het licht was hij de uitgesproken pionier; en anders dan die andere grote negentiende-eeuwse schilder van het zonlicht op zijn meest directe en doordringende wijze, Van Gogh, had Turner geen belangstelling voor enige andere religie dan het romantische ontzag voor de Natuur.

J.M.W. Turner overleed in december 1851, met nalating van zijn werken aan de Britse natie, die ze diende onder te brengen in speciaal gebouwde museumzalen. Hij was haast zestig jaar ongekend produktief geweest en was een even bezeten verzamelaar van eigen werk als Picasso; zijn huis was volgepakt met schilderijen, verscholen in het donker en het vuil, en met zo'n negentienduizend opgerolde en in laden gepropte aquarellen en tekeningen. Die werden tot op heden bewaard in het British Museum en waren altijd hoogstens met een handjevol tegelijk te zien. Eindelijk hebben ze nu onderdak conform het testament van de kunstenaar, in een nieuwe vleugel van de Tate Gallery, waar nu driehonderd van Turners schilderijen en olieverfschetsen te bezichtigen zijn, samen met zoveel mogelijk van de aquarellen en tekeningen. De nieuwe zalen schijnen de min of meer verwachte demonstratie op te leveren van tamelijk luidruchtige wedijver tussen het ego en de ijdelheid van de architect en het genie van de schilder. Maar de hoofdzaak, en reden tot feestvreugde, is dat na 136 jaar Turners testament is uitgevoerd en dat veel van zijn werk nu voor het eerst sinds zijn dood in het openbaar te zien is. Meer dan ooit moet nu duidelijk zijn dat Turner de grootste schilder is die Engeland heeft voortgebracht, en een van de grootste kunsthelden van zijn tijd.

Met zijn eigen bewustzijn van zijn genialiteit en de zorg voor zijn faam die blijkt uit zijn testament, zo houdt Andrew Wilton ons voor, loopt Turner vooruit op de laat-negentiende-eeuwse Nietzscheaanse romantiek van een figuur als Wagner. Hij combineerde zijn trotse besef van wat hij was als kunstenaar met een realistische bescheidenheid aangaande zijn eigen persoon. ‘Niemand zou, bij het zien van míjn portret, geloven dat ik die schilderijen heb gemaakt,’ zei hij. De mollige Rembrandt met zijn aardappelneus, met wie Turner veel gemeen had, zou hetzelfde hebben kunnen zeggen. Turner was een kleine, gedrongen man met een grote neus, die op veel tijdgenoten overkwam als ‘lomp’ en uiterlijk onaanzienlijk. Hij miste de sociale deugden, was verlegen en soms agressief, hield van dieren en kinderen en was uitermate op de penning, zelfs nadat hij door zijn kunst een rijk man was geworden. Hij woonde in een aantal simpele, duistere onderkomens, met een reeks huishoudsters-maîtresses die hij voor de wereld verborgen hield. Op zijn oude dag zag hij eruit als een gepensioneerde zeeman en ging daar graag voor door, waarbij hij zich bediende van de naam van zijn maîtresse, Booth. Volgens Delacroix zag hij eruit als ‘een Engelse boer, met zwarte kleren, vrij lompe, grote schoenen en een harde, koude manier van doen’. De schrijver John Ruskin, die Turners grote pleitbezorger zou worden tegenover zijn niet-begrijpende critici, zag verder; in 1840, toen hij eenentwintig was en Turner vijfenzestig, ontmoette Ruskin voor het eerst de man die hij beschouwde als ‘onbetwistbaar de grootste van dit tijdperk; het grootst in elke faculteit van de verbeelding, in elke tak van landschappelijke kennis; tegelijkertijd dé schilder en dichter van onze tijd’, en vond hem ‘gemoedelijk, humeurig, overduidelijk met een hekel aan allerhande kletspraat, scherpzinnig, misschien ietwat zelfzuchtig, uiterst intellectueel’. Dat klinkt waarachtig.

Turner, getekend door Graaf d'Orsay in 1850

Vroegrijp

Turner werd in 1775 geboren in Covent Garden als zoon van een kapper, die zijn zoon stimuleerde en een hechte band met hem behield; zijn moeder daarentegen werd gek, hetgeen ongetwijfeld van invloed is geweest op zijn latere beperkte kijk op vrouwen en het gezinsleven. Als zijn geboortedag gaf Turner 23 april; maar aangezien dat St George's Day en de geboortedag van Shakespeare is, mogen we aannemen dat hij er zoals zo dikwijls in zijn kunst de voorkeur aan gaf de pure feiten te verbeteren door er een dichterlijke correctie op aan te brengen. Evenzo beweerde hij graag ‘geboren en getogen’ te zijn in elk deel van het land waar hij toevallig was. Dit is misschien een blijk van zijn terughoudende natuur; maar ook van zijn ambitie om zich heel Engeland, en zoveel mogelijk van de rest van de wereld, toe te eigenen.

Turners vroege werk is zeer vakkundig, maar doet weinig vermoeden van zijn latere prestaties. Hij was erg vroegrijp: zijn eerste aquarel werd tentoongesteld in de Royal Academy in 1790, en al kort na zijn twintigste beheerste hij de stijl van menig meester der landschapsschilderkunst. Hij schilderde zeegezichten in de stijl van Willem van de Velde, architectuurinterieurs in die van Piranesi, landschappen à la Wilson, Poussin, Lorrain, Ruysdael, Cuyp. Er gaat een verhaal dat hij huilend is aangetroffen voor een schilderij van Lorrain, ‘omdat ik nooit zo iets zal kunnen maken als dat schilderij’. Zijn Dido Building Carthage was een bewuste poging om Lorrain niet alleen te evenaren maar te overtreffen, en in zijn testament schonk Turner Dido aan de National Gallery op voorwaarde dat het naast datzelfde schilderij van Lorrain zou komen te hangen dat zijn jeugdige vertwijfeling had gewekt.

De zeeslag van Trafalgar, olieverf schilderij 1824

Dido bezig met de bouw van Carthago, 1815

Diezelfde geest van vriendschappelijke beroepsrivaliteit, en van publicitair kunnen, komt naar voren in tal van verhalen over zijn omgang met zijn medeschilders. Hij behandelde de Royal Academy, toen dé bakermat van de Britse schilderkunst, als een theater waar hij de steracteur was, en zijn weidse, stralende schilderingen stelden zijn collega's in de schaduw. Soms gaf hij doeken vrij om ten toon te worden gesteld die amper waren ingeschetst, en die schilderde hij dan aan de wanden van de museumzaal, spectaculair, in de korte tijd die beschikbaar was. Hij was een magiër die in het openbaar zijn rituelen uitvoerde, hoofdzakelijk met het paletmes en met zijn blote handen, waarbij zijn doek besmeerd werd met mysterieuze stoffen. Zodra hij klaar was, pakte hij zijn spullen bij elkaar en vertrok zonder zijn werk nog een blik te gunnen.

Wat men Turners ‘eigen’ werk zou kunnen noemen, in tegenstelling tot zijn virtuoze oefeningen in diverse grootse stijlen, begint met zijn ontdekking van het sombere, dramatische decor van de bergen in Wales en Schotland, en van Zwitserland. Zwitserland en Venetië inspireerden tot enkele van de meest magische van zijn latere werken, tot het summum van glinsterende verfijning. Dat waren de onderwerpen die hij nodig had, omdat ze spectaculair genoeg waren om het zonder de retorische overdrijving te kunnen stellen waardoor zijn Britse landschappen wel eens ietwat in herhalingen vervallen.

Turners schilderingen van stormen en rampen vormen de kern van zijn visionaire, pessimistisch-romantische kunst. Daartoe behoren The Shipwreck uit 1805, Hannibal Crossing the Alps (1812), een volstrekt originele, revolutionaire compositie, en veel van zijn uitzonderlijk late werken zoals After the Deluge (1843), The Slave Ship, Fire at Sea, en misschien wel het verbazingwekkendste van allemaal, de Snowstorm uit 1842.

Ze zijn anders dan elk ander schilderij; en het valt te betwijfelen of er ooit een schilder zo aandachtig en met zo'n kennis van zaken heeft gekeken naar schepen, de zee en atmosferische effecten. Om de Snowstorm te schilderen, zei

[Vervolg op pagina 14]