Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 10]

Hangmatten, cactussen en zon, veel zon
Wondratschek zingt ongebreideld de lof van het primitieve

De eenzaamheid der mannen Mexicaanse sonnetten (Lowry-liederen) door Wolf Wondratschek Vertaling: Willem van Toorn Uitgever: De Arbeiderspers, 44 p., f29,90

Guus Middag

In een lezing over eigen werk vertelde Willem-Jan Otten eens dat hij een jaar lang in de overtuiging had geleefd de roman Een sneeuw te zullen schrijven, totdat hem duidelijk werd dat de hoofdpersoon een zwijgend personage moest worden en zijn roman een toneelstuk. Toen hij het af had, begon hij aan een nieuw toneelstuk, Een man van horen zeggen, om er na maanden achter te komen dat zijn idee voor het stuk geen toneelidee was, maar bij uitstek een idee voor een novelle. Niet alle schrijvers zullen zo genre-gevoelig als Otten zijn, maar het valt aan te nemen dat iedereen wel degelijk redenen heeft voor de keuze van een bepaald genre. Wie zich voorneemt een roman van een ander om te zetten in poëzie moet daarvoor dus ook zijn redenen hebben.

Een paar jaar geleden verscheen de bundel De visionair van H.J. de Roy van Zuydewijn, een herdichting in ruim tachtig sonnetten van Vestdijks roman Een moderne Antonius. Het onthutsende van deze herdichting was niet alleen dat Vestdijk hier verscheen in Achterbergidioom (het geheel deed sterk denken aan diens sonnettencyclus Het spel van de wilde jacht), maar vooral dat sommige passages in poëzievorm beter waren dan in de oorspronkelijke roman. ‘Beter’ wil hier zeggen: geconcentreerder, contrastrijker en verrassender.

Iets dergelijks zal Wolf Wondratschek voor ogen hebben gestaan toen hij in 1983 Malcolm Lowry's Under the Volcano omdichtte tot de bundel Die Einsamkeit der Männer. In dit geval is de verhouding tussen bron en bewerking iets ingewikkelder, want Under the Volcano is een modernistische klassieker waarin het romanverloop voortdurend opgeofferd wordt voor typisch poëtische passages. ‘Een Waste Land in proza’ is het wel genoemd.

Wondratschek heeft deze experimentele roman met poëziekwaliteiten bedicht in traditionele poëzie met romankwaliteiten, zonder het origineel ook maar enigszins in stijl te benaderen. Zijn bundel bestaat uit eenendertig sonnetten maar het zijn wel ‘Mexicaanse sonnetten’: in veertien versregels vertelde verhalen, zonder dwingend rijmschema, zonder vaste regellengte. De voor het sonnet karakteristieke inhoudelijke wending is in veel gevallen niet, of op de verkeerde plaats te vinden. Hoe weinig zijn sonnetten met sonnetten te maken hebben, blijkt wel uit het feit dat hij ze van een tweede genre-aanduiding kon voorzien: ‘Lowry-liederen’.

Inhoudelijk blijkt Wondratschek van Lowry vooral de Mexicaanse setting, de couleur locale van Quauhnahuac geleend te hebben. Van ‘verbetering’ van de bron, zoals bij De Roy van Zuydewijn, is hier geen sprake - zo dat al gekund zou hebben. Wondratschek gebruikte hier en daar elementen uit Under the Volcano, maar ook gegevens over het leven van Lowry zelf (die een enkele keer wordt toegesproken of zelf sprekend wordt ingevoerd). Bovendien schijnt hij persoonlijke ervaringen in het Mexicose verwerkt te hebben. Het geheel wil, eerder dan een navolging van Lowry te zijn, uitdrukking geven aan ‘het thema dat hem zelf obsessief bezighoudt: de eenzaamheid van de mannen’, zoals de flap het formuleert. Het betreft hier dan wel een bepaald type man, namelijk de macho, die in Mexico nog in het wild te bestuderen valt.

Geestloos bestaan

Het gaat er hevig aan toe in deze sonnetten. ‘Liefde is bloed’ staat al in het eerste gedicht te lezen, terwijl ‘gehangenen nog zingen’, en wel ‘liederen van de hoop’; intussen, nog in hetzelfde sonnet, keren doden terug naar het leven om te vechten ‘in oorlogen die een nieuwe schepping baren’, terwijl de verliezers weten dat ook de overwinning leidt tot nieuw verdriet. Deze ineenstorting van tegenstellingen wordt de hele bundel door volgehouden. In dat klimaat blijkt de macho zich uitstekend thuis te voelen, mits hij zich kan voorzien van veel drank. Verder heeft hij de gewoonte om te spugen als er een vrouw voorbijkomt, want met zijn seksuele driften is hij nog niet helemaal in het reine gekomen. Dat komt omdat de Mexicaanse man naar Mexico is getrokken nadat hij zijn ontrouwe echtgenote heeft gedood. Liefde en dood zijn deswege voor hem nauw met elkaar verbonden: ‘Voor wie zijn ogen dichtdoet klinkt het kermen/der stervenden als dat van liefdeparen.’ Vrouwen kan hij daarom niet anders zien dan als madonna's of hoeren. Zijn gedachten bevinden zich voortdurend tussen eenzaamheid en geweld, sentiment en wreedheid. Het titelgedicht beschrijft hun geestloze bestaan als volgt:

Wolf Wondratschek
lieve blancquaert

Er zitten mannen voor een huis op straat
te drinken en te dromen van doden.
Zij zien de vrouwen die voorbijgaan blozen
en spugen vol haat.

Ze doden voor hun eer
en dansen als ze treuren -
alsof de dood geen schrikbeeld was
boven de ingestorte muren

van hun eenzaamheid.
Niet het leven is de tijd
van de liefde. Geliefden raken elkaar kwijt;

zodra ze elkaar beroeren
zijn ze vreemden - en ze gaan onverzoenlijk
wegen die naar doolhoven voeren.

In het origineel is dit een van de weinige volledig rijmende gedichten. Willem van Toorn, de vertaler, heeft hier niet geprobeerd het rijm te behouden, zoals hij in het algemeen de vertaling van de inhoud zwaarder heeft laten wegen dan de vorm. Erg schadelijk is dat overigens niet, want het Duits van Wondratschek is vrij eenvoudig en prozaïsch, en stelt ook in formeel opzicht geen al te grote eisen. Wat Van Toorn soms voor het rijm in moest leveren (hij vertaalde ‘zwischen Himmel und Meer’ met ‘tussen hemel en meer’), kon hij elders terugwinnen, en dat heeft hij meestal ook gedaan. Toch maakt zijn vertaling een lakse indruk. Zijn Nederlands is weinig pregnant, en herinnert soms al te zeer aan het Duits. Een zin als ‘Niemand moet je verschonen’ is niet alleen lelijk, maar ook onbegrijpelijk voor wie het origineel (‘Keiner soll dich verschonen,’ letterlijk: ‘Niemand moet jou ontzien’) niet bij de hand heeft.

Het onbevredigende van deze stoere gedichten zit hem vooral in het ontbreken van enige psychologie, dat wil zeggen: in het ontbreken van waargemaakte psychologie. Het zijn portretten, en ook nog eens portretten van een en dezelfde man, in een clichédecor van aasgieren, honden, tequila, cantina's, hangmatten, cactussen en zon, veel zon. Nergens wordt een blik áchter het decor of in de hoofden van de geportretteerden geworpen.

Zoals de gedichten iedere psychologie moeten ontberen, zo moet de bundel als geheel het stellen zonder een psychologisch centrum. Het woord ik komt nergens voor. Wondratschek zal het allemaal wel niet ménen, maar wat hem dan wel zo obsedeert in de eenzaamheid des mans wordt nergens duidelijk. Ook wordt nergens de interessantere vraag opgeroepen in hoeverre Wondratschek gelooft dat in hemzelf of, nog interessanter, in iedere man een macho verscholen zit. Van De eenzaamheid der mannen kan in ieder geval gezegd worden dat de schrijver zijn onderwerp op veel poëzie, zeker op veel Nederlandse poëzie van het moment voor heeft. Wonderatschek verstrikt zich niet in het huiselijke en gecultiveerde, maar zingt ongebreideld de lof van het exotische en het primitieve. Neuken in Mexico is op het eerste oog nu eenmaal interessanter dan de aanleg van een stadstuintje van acht bij zes. Misschien verklaart de buitenkant van deze poëzie waarom zij doordrong tot de Duitse beststellerlijsten en waarom een Nederlandse uitgever tot een vertaling besloot.

■