Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 7]

Sfeervolle contemporaine geschiedenis
De ‘roots’ van Martin Schouten, de rampgroepjongeren van Hans Moll

Hotel Terminus door Martin Schouten Uitgever: De Bezige Bij, 167 p., f26,50
De hoeken van de ring door Hans Moll Uitgever: Bert Bakker, 147 p., f22,90

Diny Schouten

Pas gescheiden man, van origine christelijk-gereformeerd (de Koksiaanse variant), als journalist ontslagen door de fusie van zijn krant met een andere, alimentatieplichtig, met bezoekregeling voor zoontje in de crècheleeftijd, volgt in de opperste verwarring van zijn midlevencrisis de sporen terug naar zijn jeugd, om opnieuw richting te kunnen geven aan zijn leven. Een man, kortom, die zijn roots wil terugvinden.

Toegegeven, de korte inhoud van Hotel Terminus, romandebuut van journalist Martin Schouten, ziet er niet verschrikkelijk aantrekkelijk uit. De gereformeerde klank van Schoutens personage schrikt misschien ook af: Jacob Achterkamp, een naam die ruikt naar calvinistische zwaarmoedigheid, Maarten 't Hart en Hollands drama. Maar wat zou er tegen zijn, om een vent die zichzelf toch al met een boom vergelijkt, zijn wortels te laten inspecteren? En de geur van een ouderlijk huis waar godsdienst zwaar aan de hanebalken hing mag ik graag opsnuiven. Het is een Hollands-vertrouwde ‘flavour’ die zo behaaglijk kan zijn als andijviestamppot met kaantjes, of als de kolenhaard uit Achterkamps kinderjaren in Apeldoorn.

Fysieke verplaatsing naar de oorden van zijn jeugd brengt Achterkamp de halfvergeten woorden van ooit-gehate catechisatielessen in herinnering: ‘Welke stukken zijn u nodig opdat gij in troost zalig leven en sterven moogt?’ Een van die stukken is te weten ‘hoe groot uw zonde en ellende zij’. De overpeinzing daarvan maakt Hotel Terminus tot een contemplatief boek, maar dat wil niet zeggen dat het somber is. Het heeft niet de opstandige toon van Wolkers' Terug naar Oegstgeest, maar het heeft wel iets van de bijbelse kleurrijkheid ervan. Net als in Terug naar Oegstgeest hadden de vijfendertig korte hoofdstukjes van Hotel Terminus ook wel om-en-om ‘Terug naar Apeldoorn’ kunnen heten. Achterkamp heeft daar tijdelijk zijn intrek genomen in een handelsreizigershotel, geruststellend dicht bij het station gelegen, ‘want ik sterf hier van angst om te stikken, een gevoel dat me van kindsaf vertrouwd is en me nooit heeft verlaten. Altijd heb ik stations opgezocht en havens, de deur op een kier willen hebben, de uitgang verkend.’

Achterkamp verkent te voet, per fiets en per auto zijn geboortegrond. Het weerzien van Zwolseweg, bioscoop Minerva, Chr. Geref. Kerk. Magazijn de Duif, de ‘Naald’, station Het Loo, Klein-Zwitserland en Marialust woelt herinneringen los. Het heden, hoe vervreemd ook doordat in het stadhuis een espressobar is gevestigd en Magazijn de Duif tot een winkelcentrum met ‘boetiekjes’ is getransformeerd, draagt nu eenmaal het verleden in zich. Achterkamps uitstapjes in de ‘terug-naar-Apeldoorn’-hoofdstukjes maken soepele overgangen mogelijk naar de tussenliggende hoofdstukken, waarin dat verleden in al zijn verstikkende details tot leven wordt gebracht. Het blijft, ook al zo'n opbouw al wel eens eerder gedaan, een mooie, letterlijke overdracht van het gezegde dat het kind dat de vader van de man is. Bovendien is van wat ooit zo verstikkend was het leed gesleten. Nu maakt het groteske, grappige en ontroerende mooie stof voor een roman.

Achterkamps ‘leerjaren’, even na de oorlog, zijn niet spectaculair, maar worden met gevoel voor detail en proportie geëvoceerd: de pepermuntjes tijdens de saaie kerkdiensten; de eerste Golden Fiction; de Canadezen op het veld voor Paleis het Loo; de snee van Dorris Dee en die nog veel intrigerender van het buurmeisje; de uit moeders huishoudportemonnee gestolen veertig cent entree voor de film in ‘Tivoli’ (vanzelf: voor boven de achttien); De Lach en Piccolo bij buren die het ‘niksschele’-geloof aanhangen; de kauwgomplaatjes van Rita Hayworth, Jane Russell en Virinia de Mayo; de zaterdagse wasbeurt in de teil; de plas die niet mag worden doorgetrokken; het gefiguurzaagde hert, der jacht ontkomen, als schemerlamp en de worteldoek boven de schoorsteen.

Martin Schouten
ernst nagel

Jazz

Het is het zwart-wit decor van de jaren vijftig, een wereld van bestedings-beperking en prijsbeheersing, die teloor ging ‘toen de laatste antirevolutionairen hun heil zochten in een fusie met de verfoeide papen’, denkt Achterkamp, in wiens professie de journalist Schouten zich verraadt. Maar het tijdsbeeld wordt opgeroepen zonder wat later ‘jeugdsentiment’ is gaan heten. De registratie is koel, wantrouwend, een beetje bozig, verstoken van elk enthousiasme voor moeders opwaaiende zomerjurk. ‘Wat doe ik hier,’ vraagt Achterkamp zich af, in zichzelf weerstand bemerkend tegen zijn vage plan om zijn moeder op te zoeken en de breuk met haar te herstellen. De verwijdering tussen haar en hem wordt met elke fragmentarische herinnering voor de lezer geleidelijk onthuld, vanaf het moment dat ze haar zoon verplicht meer van de here Jezus te houden dan van haar, tot haar partijtrekken voor haar tweede echtgenoot, ‘meneer Mulder’, tégen haar zoon. Met een paar trekjes wordt ze voldoende gekarakteriseerd; Jacob vindt in de la van haar toilettafel een formulier van een huwelijksbureau, waarop ze zich bereid verklaart van kerk te veranderen, mocht dat nodig zijn. Jacobs bedevaart, langs háár ouderlijk huis, langs de Chr.-Geref. Kerk, langs het paleis van de oude koningin van wie ze zo hield, brengt hem op verzoenlijke gedachten. Hij beseft dat ook zij passie kende, die gezocht werd bij God en Oranje-vorstin. Met Paleis Het Loo zo dicht in de buurt worden die verbanden heel smaakvol blootgelegd. Ook haar godslasterlijke zoon heeft iets met zijn koningin: er is een aandoenlijk-komiek hoofdstukje over het sex-appeal van Beatrix, die in de onverwachte rol van ‘erotisch icoon’, niet onderdoet voor Doris Day of de Heilige Maagd. Daar tussendoor is, als journalistiek extra, de kleine kerkgeschiedenis verweven der Afgescheidenen van 1834.

Er is meer, contemporainer, historie die het boek sfeervol maakt: die van de jazz, en de politiek georienteerde studententijd omstreeks ‘68’ aan de Vrije Universiteit. Coltrane, Holliday en Armstrong waren voor Achterkamp ‘signalen uit een ver paradijs’ die de loop van zijn leven bepaalden, weg uit een benauwd milieu. Die weg loopt, vrij voor de hand-liggend maar voor de generatiegenoot toch altijd heerlijk om over te lezen, van ‘Rock around the clock’ in de christelijke H.B.S.-tijd, Carmiggelt, rode wijn en visnetten in de Utrechtse tijd als boekhandelsbediende, naar marxisme en Marcuse aan de VU. Jacob beziet zijn betrokkenheid bij dat romantische verleden - waarbij ook nog de ondergang van het Algemeen Handelsblad hoort - met een honende, onromantische houding. Romantisch wordt het pas als de sociologie-student Achterkamp zijn Claudia ontmoet, wier Indische achtergrond en pianostudie appeleert aan uiterst idyllische gevoelens. Jacob, als student tijdelijk werkzaam bij de gemeentereiniging, voelt zich ‘een vorst, een vent die voor zijn wijf zorgt.’ Maar het jonge geluk, gevestigd in een woonboot, is slecht verankerd. Na Jacobs hemelhoge juichen bij de geboorte van zoon Oscar, volgt de deceptie. De idylle van ‘de eerste ouders van de wereld’ is verloederd als Claudia, in fraaie vertoorning, uit jaloezie de schrijfmachine van haar werkverslaafde echtgenoot met haar naaldhak bewerkt.

Hans Moll

De man die in hotel Terminus zonder wraakzucht terugdenkt aan de trieste armzaligheid van zijn huwelijk, is inmiddels sadder en wiser geworden. Zijn moeder is niet opgezocht, verzoening met haar, noch met Claudia heeft niet plaatsgevonden. Toch is er bevrijding en loutering: Jacob heeft het stuk bijeengebracht dat hem nodig is om in troost te leven en te sterven: hij heeft zijn ellende in kaart gebracht. De Here Jezus uit zijn Apeldoornse kindertijd blijkt after all niet de slechtste therapeut die je kunt hebben.

Cynisme

Zo ingekeerd als Schoutens boek is, zo extravert is dat van Hans Moll, evenals Schouten een late, journalistieke, debutant. Ook Molls hoofdpersoon, de jonge Ernst Omorski, is journalist. Daar houdt de vergelijking wel zo ongeveer op. De jonge verslaggever Ernst Omorski wordt gekweld door de vraag hoe de wereld in elkaar zit, niet hoe het komt dat hij daarbij slechts toeschouwer wil zijn. Dat is de minste van zijn zorgen, en elke vage onvrede met zichzelf wordt effectief afgereageerd op de canvasstootzak in zijn kamer en door hartstocht voor het kickboksen, tweemaal per week beoefend op een naburige sportschool, een sport van twijfelachtig allooi die hij met vuur verdedigt tegenover intellectuele vrienden. Ernst is een bescheiden, sympathieke jongen, die geobsedeerd wordt door het maatschappelijk cynisme van werk- en toekomstloze jongeren zoals hij ze kent uit het filmhuis hij zijn vriend Rob werkt.

Omorski's werelden lijken verder van elkaar verwijderd dan ze blijken te zijn. Een artikel dat hij wil schrijven over harde criminaliteit in afbraakbuurten brengt onheilspellende dwarsverbanden aan het licht tussen krachtpatsers van zijn sportschool en goedbedoelende filmhuisvrijwiiligers wier ‘onvolgroeid maatschappelijk bewustzijn’ hen ongemerkt tot medeplichtigen maakt. Moll heeft er een fraai suspense-verhaal van gemaakt: speculanten hebben knokploegen in dienst, om waar nodig krakers uit hun huizen te verwijderen, maar dat gebeurt pas nadat die krakers voordien zijn ingehuurd om diezelfde huizen goedkoop te maken. De onschuldig-schuldige medewerking van jongeren die maatschappelijk ‘kritisch bezig zijn’ aan een orde die toch ook wel niet de hunne zal zijn, maakt de plot cynisch. Molls verhaal heeft veel: spanning, sensatie, actualiteit en sociologisch belang. Hij buit zijn maatschappelijke uitsnede naar behoren uit met een paar markante types: de krachtpatser en sportschoolvedette Arie, de louche ex-souteneur Theo, de wiskundige doctor Bram Tepunkira, grootmeester in de theorie van de autonome aangroei der getallen met lucratieve connecties in de wereld der valsemunterij, het punkmeisje groupee Soscha, de kaalgeschoren filmhuisvrijwilliger Gé, die ontmaskerd wordt als koerier voor Theo's kwaaie zaken, vriend Rob die als wat oudere jongere de rol heeft van wat belegen groepsleider tussen de maatschappelijk gestrande rampgroepjongeren van het filmhuis, hun haat en anarchie vergoeilijkend met de opmerking dat ze toch kritisch bezig zijn, ‘tegen de maatschappij en zo.’

Molls bepaald maatschappelijk-kritische roman heeft af en toe de toon van een spannend jongensboek, maar dat ligt misschien aan het kickboksen: ‘Ronnie Hom bokst of hij de schoonheidsprijs wil winnen. Zijn technieken zijn gewaagd en hij werkt ze volgens de regels van de kunst af. (...) Met een bijna wetenschappelijk gecontroleerde razernij sloopt Arie de nu tot bloedens toe verwonde jongen.’ Maar zulke wat vermoeiend-hijgerige passages bezitten in al hun platheid toch schoonheid. Ze doen niet onder voor de prachtig-venijnig neergezette ballerige patholoog-anatoom, of het tot deernis stemmende verhaal van Socha over de in het oerwoud aangetroffen ontwikkelingswerker, die zo graag tussen ‘de echte mensen’ wilde leven, ‘mensen die nog niet door de beschaving waren verpest’, en die van stam tot stam werd doorverkocht.

De hoeken van de ring zit vol van zulk beklemmend cynisme over goede wil en kwade afloop, aangestipt zonder dat er veel commentaar op wordt gegeven. Molls sympathieke held, ‘een brillejood die bokst en bruin is bovendien’, is een leuke investigator, van wie het pijn doet dat hij een sucker moet zijn tegenover de terreur die zetbaas Theo uitoefent in ‘de Dierenbuurt’. De dialoog is perfect, met te gepaster tijd een grapje (agent, tot bestuurder van ambulance die zijn sirene aan laat staan: ‘Hé, jôh, wat heb je nog meer voor je verjaardag gekregen?’). Dat allemaal, plus de wadokan-karate en de ambiance, een afbraakbuurt als een van ‘de gaten in het behang van de beschaving’, maakt het verhaal tot een talentvol verteld hardgekookt misdaadverhaal met literaire allure.

■