Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 5]

Regeren, hoe gaat dat eigenlijk?
De Amerikaanse regering en de Irangate-affaire

The Tower Commission report The full text of the Presidents Special Review Board Introduction by R.W. Apple Uitgever: Bantam Books, 550 p., f15,25 Importeur: Van Ditmar

Hugo Arlman

‘Juist teruggekeerd gisteravond van ontmoeting met (naam weggelaten, medewerker van de Iraanse premier) in Frankfurt. Als het al ergens nuttig voor is dan wel om de noodzaak te benadrukken van direct contact met deze mensen in plaats van via tussenpersonen als Ghorbanifar (Iraanse wapenhandelaar). Omdat de CIA geen tolk ter beschikking wilde stellen voor deze sessies, hebben we Albert Hakim gebruikt, een AMCIT (American Citizen) die de Europese kant regelt voor onze Nicaragua steunactiviteiten. (Naam weggelaten, Chef Nabije Oosten van de CIA) was aanwezig zodat ik iemand erbij had die een “objectief” verslag kon geven.’ (North, PROF-Note aan McFarlane, 27/2/87, 8:54:13.)

Wat tapes waren ten tijde van Watergate zijn PROF-notes in de affaire rond de Amerikaanse wapenhandel met Iran en het doorsluizen van de daarmee verdiende gelden naar de contra's in Nicaragua. President Richard Nixon maakte nog gebruik van eenvoudige taperecorders die door secretaresses aan of uit dienden te worden gezet, of waarop delen van bandjes gewist konden worden. In het Witte Huis van Ronald Reagan heeft de automatisering toegeslagen: briefjes of memo's schrijven geschiedt via een grote IBM-computer waarop feilloos alles bewaard en geregistreerd wordt met datum en tijd op de seconde nauwkeurig. De hoogst amusante expletive deleted's (scheldwoorden weggelaten) van de bandjes uit de Watergate-affaire zijn in het verslag van de Tower Commission, de door Reagan ingestelde commissie onder leiding van ex-senator John Tower, alleen opgevolgd door ‘name deleted’ of ‘country deleted’.

Het is niet echt een bezwaar: bij gebrek aan mondelinge getuigenis door de twee hoofdpersonen, topfunctionarissen Lt. Kol. Oliver North en Vice-Admiral John Poindexter van de Nationale Veiligheidsraad, heeft de Commissie zijn rapport met behulp van hun elektronische notities en gesprekken met andere betrokkenen gemaakt. Voor Nederlanders die eraan gewend zijn geraakt dat een minister van Justitie nerveus optreedt tegen de publicatie van een jaren-oud BVD-rapportje staat er buitengewoon veel wél in en worden buitengewoon veel namen en landen wél genoemd. Het volledige verslag van de Commissie is door The New York Times in februari naast de officiële versie in pocketvorm uitgebracht Het is buitengewoon interessant om te lezen, zeker als achtergrond-materiaal bij de zittingen van de Congrescommissie die vorige week met de openbare verhoren over de affaire zijn begonnen.

Borreltafel

De zaak zelf lijkt in hoofdlijnen betrekkelijk simpel, maar het rapport van de Commissie geeft door een overmacht aan details prachtige doorkijkjes in de manier waarop in Washington, Tel Aviv en Teheran geregeerd wordt. Ook in dat opzicht gaat de vergelijking met Watergate op: wie, zoals ik destijds als student, de verslagen van de Senaatscommissie over Watergate las, was voorgoed van de illusie genezen dat de boven-ons-gestelden op een verhevener wijze tot beslissingen kwamen dan wij zelf aan de borreltafel. Wie zich een beetje verdiept in de huidige affaire kan even gemakkelijk gaan denken dat ook de internationale politiek beter vanuit een hoofdstedelijk café geregeld kan worden.

Sinds de val van de Sjah en de gijzeling van het Amerikaanse ambassade-personeel in Teheran vormt Iran een Amerikaanse steen des aanstoots: enige heimwee naar hun koloniale positie daar - Witte Huis stafchef Donald Regan vertelde de Commissie dat zijn genegenheid voor het land ontstaan was in de tijd dat hij voor Merill & Lynch een kantoor in Teheran opzette; invloed in die regio weg, militaire positie verdwenen, een onberekenbaar regime dat bovendien banden onderhoudt met radicale fracties in de Islamitische wereld die nog wel eens een Amerikaans staatsburger in gijzeling willen nemen. Irak wordt daarom gesteund in de slepende oorlog met Iran en de bondgenoten wordt met nadruk afgeraden wapens aan Iran te leveren. De Israeli's - belangrijkste medeplichtigen in de affaire - hebben enigszins andere belangen ten opzichte van Iran; de, zij het kleine, joodse gemeenschap in Iran; Irak als aartsvijand die de oorlog met Iran niet mag winnen; van tijd tot tijd Israelische gijzelaars of gevangenen in Libanon, al of niet indirect onder Iraanse invloed.

Via de Israeli's raakte de Amerikaanse regering betrokken bij wapenleveranties aan Iran. Dat gebeurde tegen de zin van de ministeries van Buitenlandse Zaken en Defensie, maar zoals gebruikelijk bepaalde het Witte Huis het beleid en liet zich minder aan procedures en afspraken met het Congres gelegen liggen, daarin mede gesteund door de natuurlijke voorkeur van de CIA voor geheime operaties. Bovendien telde voor Reagan, publiciteitsgevoelig als hij is, de kleine kans dat de contacten met Teheran tot vrijlating van gijzelaars kon leiden zwaar. De Amerikaanse bemoeienis beperkte zich aanvankelijk tot het aanvullen van de Israelische wapenvoorraden waaruit zij aan Iran leverden. Na verloop van tijd leek het handiger de waren direct naar de klant te brengen. De transacties werden afgehandeld binnen een ingewikkeld netwerk van tussenpersonen, bemiddelaars en Zwitserse bankrekeningen. In het rapport van de Commissie zijn ‘stroomdiagrammen’ opgenomen om de verschillende betrokkenen en bedragen overzichtelijk in kaart te brengen: ‘Khashoggi (financing)’, ‘4 post-dated checks $3 million each’, ‘Secord crew flies to Israel; false flag aircraft’, ‘Lake Recourses (Secord account)’. Voornaamste Iraanse contactpersoon was geruime tijd de (wapen)handelaar Ghorbanifar, ex-SAVAK-agent en een goede bekende van de Israeli's, maar ook een man die door diverse westerse geheime diensten keer op keer als onbruikbaar was afgewezen omdat hij geen enkele leugendetectortest kon doorstaan. ‘In essentie loog Ghorbanifar, bij wijze van onderhandelingstechniek, naar beide kanten toe,’ vertelde de CIA Chef Nabije Oosten aan de Commissie, ‘en ging dan achterover zitten om te kijken hoe wij het zouden uitvechten’.

Oliver North
david levine

Ollie

De contacten gingen uiteindelijk zover dat Robert McFarlane, voormalig presidentieel adviseur voor Nationale Veiligheid, naar Teheran vloog - in gezelschap van een nieuwe lading wapens terwijl een tweede lading in Eilat stond te wachten - om met Iraanse functionarissen te onderhandelen. Onderwerp van gesprek: wagens en inlichtingen (over de Sovjet-Unie, over Irak) in ruil voor vrijlating van gijzelaars in Libanon en enig herstel van de betrekkingen als gezamenlijk belang. Terzijde probeerde McFarlane ook nog de schade te beperken die was aangericht door het leegpersen van één van de Amerikaanse gijzelaars, de CIA Chef in Beiroet, William Buckley. Tot echte resultaten leidden al die contacten nauwelijks: twee gijzelaars zijn in de loop van het proces vrijgelaten en de Iraniërs kregen er een aardige hoeveelheid wapens bij. Het onvermijdelijke bekend worden van de onderhandelingen leidde tot een verlies aan geloofwaardigheid ten opzichte van de Amerikaanse bondgenoten en zal de radicale Islamitische groeperingen in het Midden-Oosten er nauwelijks vanaf houden nog eens een Amerikaan te gijzelen, het kan altijd weer nieuwe wapens opleveren.

Bij al het geschuif met de miljoenen die de Iraniërs voor de wapens op tafel moesten leggen - en de pogingen van de Amerikaanse pers, Commissie en de Openbare Aanklager daar licht in te brengen - bleek de voornaamste organisator, Lt. Kol. Ollie North, al dan niet met zwijgende instemming van zijn superieuren tot aan Reagan toe, de deals met Iran en Israel ook te gebruiken om fondsen op te bouwen ten behoeve van de anti-sandinistische beweging in Nicaragua, ter ontduiking van de verboden die daarover door het Congres waren afgekondigd. Fondsen die gemeenlijk werden gevuld met door Amerikaanse burgers en buitenlandse oliesjeiks vrijwillig opgebrachte bijdrages - waaruit dan, bijvoorbeeld, zonder medeweten van de plaatselijke overheid een klein vliegveldje voor de contra's in Costa Rica kon worden aangelegd. Vooral op deze, relatief onbekende, zijtak van de affaire en de betrokkenheid van de president daarbij zal door de Congrescommissies de komende maanden worden ingegaan, waarbij het verhoor van North zelf en van zijn vroegere baas Poindexter het vermoedelijke hoogtepunt zal zijn. Beide hebben, met een beroep op het Fifth Amendment (je hoeft geen verklaringen af te leggen waarmee je jezelf zou kunnen beschuldigen), zich tot nu toe stil gehouden, bijgestaan door advocaten van kantoren waarover oud-CIA-directeur Richard Helms ooit zei dat ze vooral geschikt waren voor mensen ‘die wisten dat ze echt in moeilijkheden waren’. Maar het zou te gemakkelijk zijn de schuldvraag alleen in hun schoot te werpen: ook uit het rapport van de Commissie blijkt dat de belangrijkste oorzaak van de affaire gelegen is in de vrijwel onbedwingbare neiging van Amerikaanse presidenten en hun directe medewerkers - zeker sinds de Tweede Wereldoorlog - hun pet-projects of parti pris buiten de normale kanalen (departementen, Congres) om te regelen.

Het rapport van de Commissie overweldigt soms in zijn gedetailleerdheid, maar voor wie na Watergate een nieuw plankje wil inruimen onder de noemer ‘hoe gaat dat eigenlijk, regeren?’ is het een onmisbaar begin. Voor mandarijnen met minder positieve gevoelens ten opzichte van openbaarheid in, bijvoorbeeld Engeland en Nederland, een heilzame relativering van hun eigen kleine benauwdheden.

■