Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 12]

De bevrijding van de SDAP uit haar rode isolement
Het korte maar arbeidzame leven van Wiardi Beckman

Stuuf Wiardi Beckman Patriciër en sociaal-democraat door Johan S. Wijne Uitgever: Thomas Rap, 171 p., f39,90

Frits de Jong Edz.

Wie kent hem nog: Dr. H.B. Wiardi Beckman?

Men zegt wel dat hij voorbestemd was de grote man van de PvdA te worden. Zijn dood in een Duits concentratiekamp heelt dat verhinderd. Waarop berust dan deze roep? Op het feit dat hij een programma voor de vooroorlogse partij der sociaal-democraten vorm gegeven heeft. Hij heeft dat uiteraard niet alleen gedaan. Maar op instigatie van de partijleider, Albarda, werd hij bij het werk van de programvernieuwing naar voren geschoven, zo leren wij uit Wijnes boek. Hij was overigens destijds net zo bekend als hoofdredacteur van de partijkrant, Het Volk. Maar daar zou hij, aldus onze schrijver, te veel aan de partijlijn gebonden geweest zijn. En omdat Wijne meer naar de PvdA vooruit ziet, waarin de SDAP met andere is opgegaan in 1946, en minder naar de oude partij terugkijkt, legt hij het accent vooral op de vernieuwende functies, die Beckman in de SDAP te vervullen kreeg. Hij, Beckman, jonge intellectueel van redelijk gegoede, burgerlijke huize, kreeg daarmee de taak met leeftijdgenoten te werken aan de bevrijding van de SDAP uit haar isolement.

Die partij wilde namelijk maar niet groeien boven het kleine kwart der kiezers dat haar sedert 1918 beschoren leek. Als klassepartij was ze begonnen, in felle oppositie tegen het meeste dat toen ‘het bestel’ uitmaakte. Zij had haar doel, het socialisme, niet bereikt maar wel was de sociale zekerheid veel groter geworden, toen ze veertig jaar gefunctioneerd had. De werkloosheid van de jaren dertig zou haar aanhang hebben moeten doen groeien. Nu dat niet gebeurde, zochten jongeren die in die tijd, na hun universitaire studie tot haar toe traden - enthousiast én kritisch - naar een oplossing. De partij moest zich, meenden zij, van een aantal eigenaardigheden ontdoen. Niet de internationale arbeidersklasse maar het Nederlandse volk moest het kader voor haar werkzaamheden worden. Met ‘God, Koningin en Vaderland’ mocht geen spot meer gedreven worden en ze moest ophouden te geloven, dat zij op aarde het mensengeluk zou vestigen. Kort en goed: al datgeen wat haar tegenstanders in haar laakten moest ze van zich afschudden.

Ik geef hier de formulering in zijn meest rechtse vorm - ik heb begrepen, dat dat de vorm is die Johan Wijne prefereert. Ik heb ook begrepen, dat hij zijn held daar als het ware naar toe schrijft. En het is me alsof er soms iets van spijt te beluisteren valt bij Wijne, dat de PvdA onder Vorrink en vooral onder Drees niet geworden was wat Beckman van haar had kunnen maken. Het is de toon van het boek eerder dan de er in uitgedrukte historische verhandeling die mij deze gedachte ingeeft. Het is voor mij de vraag of de SDAP zo ruim en gemakkelijk had kunnen uitmonden in een zo weinig rode PvdA.

Wiardi Beckman

Voor ik dit bezwaar nader formuleer wil ik echter vaststellen, dat we met een serieus en goed geschreven boek te doen hebben. Archieven zijn geraadpleegd en nog levende getuigen zijn gehoord. Het is duidelijk, dat de schrijver voor een groot probleem stond. Het is moeilijk een onvoltooid leven te beschrijven. Wiardi Beckmans leven is, daar heeft Wijne volkomen gelijk in, te vroeg geëindigd - te vroeg, voeg ik er aan toe, om uit de beschrijving ervan veel conclusies te kunnen trekken. Haast onvermijdelijk moesten er nu wel accenten gelegd worden op school- en studentengebeurtenissen; bij een voltooid leven zouden die vermeldenswaardig geweest zijn voorzover ze het anders (of juist het gelijksoortig) zijn van de jongen in verhouding tot de man hadden kunnen tonen. Nu hebben ze iets van de trotse ouder die zijn kind prijst, hoe knap hij wel is.

Concurrerend fascisme

Over de SDAP in haar overgangsjaren is eigenlijk nog te weinig geschreven. Begrip van de sociale-democraten in hun evolutie naar democratische socialisten is de eerste voorwaarde om een figuur als Beckman, die deze overgang in zijn persoon symboliseert, te kunnen plaatsen. Dan hebben we te maken met de maatschappij, zoals die mede door het optreden van die partij in de veertig jaar van haar bestaan geworden was én met de manier waarop de partij tegen die veranderde omstandigheden aankeek. Dat laatste deed zij in het kort in haar program, bij de herschrijving waarvan nu juist Wiardi Beckman een belangrijke plaats innam. Sociaal-democratie in de jaren dertig betekent bovenal twee dingen. Op allerlei posten in de maatschappij zitten partijgenoten of verwante vakbondsmensen - in die maatschappij is door wetten en langzaam veranderde gewoonten heel wat meer zekerheid gekomen in het leven van de arbeidende klasse. Maar sociaal-democraten willen meer; zij willen de maatschappij zo hervormen, dat de nog altijd overheersende macht van kapitaalbezitters gebroken wordt: pas dan is er sociale zekerheid die niet terug te schroeven is. Niet alleen wordt de macht daartoe hun onthouden door een te kleine kiezersachterban, ze wordt in die macht tot op het uiterste bedreigd door een concurrerende revolutionaire stroming van burgerlijke huize: het fascisme (dat echter niet de economische grondslagen van de maatschappij wil aanpakken), terwijl bovendien haar eigen oude afsplitsing naar links (die de maatschappij wel radicaal veranderd heeft in de Sovjetunie) al evenzeer op haar vernietiging uit is. Vergeten we daarbij niet, dat haar oude vijand, de bourgeoisie in haar partijen, kerken en verenigingen altijd nog aan het samenspannen was om de invloed van ‘rood’ te breken. Een fascistoïde inslag kon haar niet altijd helemaal ontzegd worden.

Nu wil de traditie in de geschiedschrijving, dat alle accent ligt op de afgenomen groei van de SDAP en op de aangenomen noodzaak de kerkelijke arbeiders te bereiken en toch tegelijk minder zelf als arbeiderspartij over te komen. De tegenstrijdigheid van deze punten wordt meestal over het hoofd gezien. De eenzijdigheid van beide tezamen ook. De problematiek was toch waarachtig wel groter! Nu moet gezegd worden, dat men binnen die partij ook toen wel het meest naar de machtspositie keek en dus naar verbreding van de basis terwille van een grotere kiezersaanhang. Maar hoever moest men gaan met het wijzigen van tactiek en zelfs van principes? Daarop is een scala van antwoorden. Een tweetal voert in de geschiedschrijving de boventoon: het cultureel of gezindheidsocialisme van Vorrink en het religieus socialisme van Banning. Ze komen beide in de huidige literatuur over dit onderwerp voor als welomschreven en na verwante blokken. Beide willen immers het socialisme een meer ethische basis geven. Het resultaat van deze traditionalistische geschiedschrijving is dat de achtergrond van persoonlijke ontwikkeling versimpeld wordt tot de poging de rijen der kiezers te verbreden en het zo weinig ethische marxisme te verlaten. Daar lijkt het bij Wijne toch ook wel veel op. De meest grove versimpeling en dus ook de meest algemeen gehoorde, is dat de SDAP met het nieuw program veranderd was, want koningshuis en bewapening werden aanvaard. Ook bij Wijne ligt hierop flink wat nadruk. En inderdaad heeft Beckman zich warm gemaakt voor deze stap uit de socialistische traditie. Maar daar moet dan wel bij vermeld worden dat vlak over de grens Hitler-Duitsland gewapend dreigde en dat er (mede daardoor) in het land hier een nationale stemming heerste die veel meer dan vroeger de begrippen democratie en tolerantie in haar vaandel voerde. Het was daarbij dat Wiardi Beckman en de zijnen aansluiting zochten in hun denken en hun nieuwe democratisch-socialistische tactiek. Geschiedschrijving dient zulke verbanden sterker te leggen dan hier gebeurd is.

Het partijprogram

In het geheel van de discussies in de SDAP staat Beckman, is mijn indruk, met een steeds duidelijker eigen gezicht. Maar hoezeer hij daarbij toch ook een ouderwets SDAP'er blijft, blijkt uit zijn artikelen in Het Volk. Wijne doet die echter als niet passend in het eigen straatje als ‘partij-jargon’ af. En als hij over het nieuwe program te spreken komt, wordt wél de vernieuwing aangegeven maar niet wat van de denkwijze uit het oude marxisme nog meegenomen wordt. En het belangrijkste van die vernieuwing krijgt niet al te veel accent. Dat ligt namelijk daarin dat de partij begint met haar doelen aan te kondigen. Daarmee is ze inderdaad een partij onder andere gelijkwaardige partijen geworden. Niet langer baseert ze haar bestaan op de historische krachten die zich met wetenschappelijke zekerheid in de maatschappij voordoen.

Maar toch. Heel gauw na het begin komt die historische maatschappij-ontleding uit het oude program naar voren. We leven in 1937 nog in een tijd waarin historisch denken als richtinggevend werd ervaren. Beckman, de historicus, doet dat door enerzijds in het vaderland te wijzen op de historische oorsprong van de tolerantie en anderzijds door in het partijprogram te constateren dat het kapitalisme in zijn groei tegenkrachten heeft opgeroepen die de SDAP tot een macht wil organiseren om het socialisme te bereiken. Dat is: een democratische staat met zeggenschap over de economie die anders haar burgers beheerst. Onteigeningen horen daarbij.

Beckman was secretaris van Troelstra geweest (op de ene bladzijde ontkent de schrijver die titel, op een andere gebruikt hij hem!) en had met de oude leider de hele geschiedenis van de beweging doorgenomen. Hij zal daarbij Troelstra's voornaamste punt tot zich hebben laten doordringen. Maatschappijwetenschap is belangrijk, zo luidde dat, maar ze is als alle menselijk denken en voelen afhankelijk van de maatschappelijke ontwikkeling. Zelfs het marxisme, dat zulks leert, kent die afhankelijkheid. Naarmate politieke en maatschappelijke tegenstellingen anders komen te liggen en naarmate de tegenstand tegen de socialisten groeit (en dat doet ze) moeten gedachten en acties worden bijgesteld. Ook deze lijn trekt Wijne niet. Daartoe heeft Wiardi Beckman in zijn tijd en op zijn wijze bijgedragen. Ondanks zijn korte leven. Het is goed dat dat leven nu beschreven is. Het is jammer dat het niet meer in de geest gedaan is die ik hierboven heb getracht kort aan te geven.

■