Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 13]

Een zwarte succes-story met een schrijnend randje
Buchi Emecheta's strijd tegen het schuldgevoel

Head above water An Autobiography door Buchi Emecheta Uitgever: Fontana, 243 p., Importeur: Van Ditmar, f20,25

Louise Fresco

De hoofdpersoon in The Bride Price van Buchi Emecheta is een jonge Nigeriaanse vrouw, Akunna, die probeert zich uit de tradities van haar stam los te worstelen door, tegen de wil van haar familie, de man van haar keuze te trouwen. Ze is weliswaar ‘modern’, maar niet sterk genoeg om alle taboes opzij te zetten. Het einde is onvermijdelijk: bij de geboorte van haar eerste kind sterft ze, uit schuldgevoel. Buchi Emecheta heeft zelf model gestaan voor dit verhaal, zoals zovele van haar boeken episodes uit haar eigen leven behandelen door ze uit te vergroten. De schrijfster overleed weliswaar niet in het kraambed, maar op allerlei andere manieren verzet zij zich tegen de tradities en voelt zich daar schuldig over. In haar autobiografie, Head Above Water, beschrijft ze de ontstaansgeschiedenis van het boek The Bride Price. Centraal staat haar eigen wanhoop over haar mislukte huwelijk, haar onvermogen om haar echtgenoot te eren en te gehoorzamen, zoals ze dat aan haar Afrikaans-christelijke opvoeding verschuldigd is. ‘Ik besloot dat mensen zoals ik, die tegen de tradities ingaan, moeten sterven!’ De dood die ze Akunna toedacht, was eigenlijk voor haar zelf bestemd.

Buchi Emecheta werd in 1944 geboren als oudste dochter van een eenvoudige maar trotse Ibo-familie. Ze krijgt de kans om naar een zendingsschool te gaan, waar ze de geschreven literatuur ontdekt en besluit dat ze schrijfster wil worden, hetgeen de zendelingen er toe aanzet om haar vooral veel om vergiffenis te laten bidden. Het is haar ‘grote moeder’, haar vaders oudste zuster, beroemd om de prachtige verhalen die ze 's avonds in het dorp vertelt, die uiteindelijk haar voorbeeld wordt. Op haar zestiende halen haar ouders haar definitief van school. Buchi Emecheta verzet zich uit alle macht tegen de toekomstige echtgenoten die aan haar worden voorgesteld, en trouwt ten slotte met de man van haar keuze (‘een dromerige mooie dorpsjongen die dacht dat hij het wel ging maken in Groot-Brittannië’), hetgeen leidt tot een breuk met haar familie. Hoewel ze al snel inziet dat haar man Sylvester een zwakkeling en een nietsnut is, blijven ze in eerste instantie bij elkaar. Van Buchi's spaargeld vertrekken ze in 1962 met de boot naar Engeland. Hoewel ze erin slaagt een baan te vinden als bibliothecaresse, blijkt al snel dat Groot-Brittannië geenzins het Koninkrijk der Hemelen is dat ze had verwacht. Met zijn vieren bivakkeren ze in een piepkleine pensionkamer, waar ze al snel weer vanaf worden gegooid want geen enkele huisbaas wil een coloured family. Een huidkleur die hun tot dan toe natuurlijk had toegeschenen, blijkt plotseling afstotend te werken op vreemden. Het zou Emecheta's eerste stap op weg naar een ‘zwart bewustzijn’ worden. De tweede stap volgt al snel, als ze na de bevalling van haar vierde kind uit het ziekenhuis komt en haar echtgenoot in bed aantreft met een blanke vrouw. Na een paar halfhartige pogingen slaagt Buchi Emecheta er ten slotte in Sylvester te verlaten, maar niet voordat hij haar eerste manuscripten heeft verbrand en haar heeft verkracht (hetgeen resulteert in een vijfde zwangerschap). Een lange lijdensweg volgt. Buchi is dan net tweeëntwintig. Haar vastberadenheid tegenover de sociale werkster (‘die niet wist waar hulp eindigt en vernedering begint’) is onvoorstelbaar, maar werpt vruchten af: ze kan naar een nette buurt verhuizen en haar kinderen worden toegelaten tot een kleine en goede school. Vervolgens organiseert ze een beurs om zelf sociologie te studeren. Bovendien presteert ze het om nog een boek te schrijven, in de ochtenduren voordat de kinderen wakker worden. Dit keer geen romantisch sprookje, maar een boek over haar eigen wereld. ‘Ik liet het gewoon allemaal uit me stromen, al mijn woede, mijn bitterheid, mijn teleurstelling, in die schriften van Woolworths.’ Life in the Ditch verschijnt in afleveringen, in the New Statesman en markeert een keerpunt in haar leven. Er volgen nog vele andere boeken, een graad in de sociologie, de aankoop van een huis en financiële onafhankelijkheid, al zou dat laatste nog jaren duren.

Vijandige welzijnswerkers

De meest interessante gedeeltes van Head Above Water vormen de beschrijvingen van het Londense welzijnscircuit voor de kinderen van zwarte immigranten. Haarscherp geeft ze aan hoe het feit dat deze kinderen niet in staat zijn geweest de beloftes van hun ouders voor een betere toekomst in te lossen, hen tot desperado's maakt. Het beleid is erop gericht om van alles te tolereren als de jongens maar van de straat wegblijven. Buchi Emecheta werkt enige tijd in buurthuizen voor schoolverlaters, maar blijft niet want als ‘geslaagde zwarte’ maakt zij het falen van de anderen des te schrijnender.

Buchi Emecheta
george hallett

Oppervlakkig gezien is Head Above Water het schoolvoorbeeld van een zwarte feministische success-story, van de uiteindelijk overwinning op onwillige en veelal vijandige welzijnswerkers, housing councils, uitgevers en vooral op Sylvester, haar voormalige echtgenoot. Hoe bewonderenswaardig ook, het verhaal is enigszins ongeloofwaardig. Niet dat ik twijfel aan de feitelijke beschrijvingen, die zullen allemaal wel kloppen, en ik ben onmiddellijk bereid aan te nemen dat de Britten narrow-minded, seksistisch en racistisch zijn of op zijn gunstigst paternalistische ‘zogenaamd verlichte middle class blanken’. Het is Buchi Emecheta zelf die bijna te mooi is om waar te zijn. Het blijft onduidelijk hoe ze nu werkelijk dat gevecht tegen iedereen en alles leverde. Bijna zonder uitzondering wordt ons een beeld voorgeschoteld van een wilskrachtige, doelgerichte, efficiënte vrouw, die zelden bij de pakken neerzit en een rotsvast vertrouwen heeft in de toekomst. ‘Ik wist dat als ik in rust wilde blijven schrijven, ik een huis moest kopen’ enzovoort. Slechts een paar maal, bijvoorbeeld als ze schrijft over haar oudste dochter Chiedu, vangen we een glimp op van een vrouw die ook onzeker kan zijn, een moeder die wanhopig probeert contact te leggen met haar dochter. Uit de opdracht voorin Head Above Water weten we dat Chiedu op haar drieëntwintigste stierf, maar nergens wordt verder commentaar geleverd.

Opvallend is af en toe de rancuneuze en defensieve toon die de schrijfster aanslaat. Ze herhaalt in vele toonaarden hoezeer ze als zwarte gescheiden vrouw gediscrimineerd wordt, hoe weinig respect de Britten hebben voor haar als persoon en als vertegenwoordigster van de cultuur van haar voorouders (‘an innocent yet sophisticated bush culture’). De paradox is dat het juist die moeilijke omstandigheden zijn en die eigenschappen die haar naar alle waarschijnlijkheid ongekende kansen hebben geboden en hebben bijgedragen aan haar commerciële succes. Het lijkt me onmiskenbaar dat de BBC en de kranten haar juist om commentaar of artikelen vroegen omdat ze zwart en vrouw was (hetgeen uiteraard niets afdoet aan de kwaliteit van haar stukken). En zoals Buchi Emecheta zelf ergens opmerkt, als haar huwelijk met Sylvester niet was misgelopen, zou ze waarschijnlijk nooit met schrijven zijn begonnen. Maar ergens blijft haar dat dwars zitten, alsof ze bang is dat het niet om haarzelf gaat, maar slechts om de token black woman. In een vrouwenboekhandel die ik onlangs binnenliep, staan haar boeken in een kast onder een bordje ‘zwart proza’. Arme Buchi Emecheta! Aan zo'n label ontsnapt een mens nooit meer.

Onder de oppervlakte is Head Above Water tegelijkertijd een verslag van een niet-aflatende strijd tegen het schuldgevoel, en van de complexe, tegenstrijdige emoties van een werkende, studerende, gescheiden moeder met vijf kinderen die de eindjes aan elkaar probeert te knopen en niet in gebreke wil blijven. Buchi Emecheta mag dan nu een van de bekendste Westafrikaanse auteurs zijn - die laatste strijd is nog lang niet beslecht. Niet alleen Akunnu uit The Bride Price moet sterven, maar ook de hoofdfiguur in The Joys of Motherhood komt langs een verlaten weg aan haar einde, nadat ze al haar energie en geld in haar kinderen heeft geïnvesteerd. De kracht en hardnekkigheid die Buchi Emecheta en de vrouwen uit haar boeken uitstralen, kan hen blijkbaar niet behoeden voor een eenzame levensweg.

■