Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 8]

Vergeleken met Voltaire moet er met Sade een achterstand van 200 jaar ingehaald worden
Gesprek met Jean-Jacques Pauvert, biograaf en uitgever van Markies de Sade

De afgelopen maanden zijn bij de Parijse uitgeverij Pauvert de eerste delen verschenen van wat een vijftiendelige uitgave van Les oeuvres complètes du Marquis de Sade moet worden. Het is niet de eerste keer dat de verzamelde werken van Sade worden uitgegeven en het zal volgens uitgever en Sade-kenner Jean-Jacques Pauvert ook niet de laatste keer zijn. Verspreid over Europa in de particuliere collecties van bibliofielen moeten zich nog talloze brieven, documenten en ander nooit gepubliceerd materiaal bevinden. Ook in Nederland moet, volgens Pauvert, onbekend werk van Sade kunnen opduiken. Guy Decoene sprak met Pauvert over zijn naspeuringen omtrent Sade en de moeilijkheden om tot een volledige bibliografie te komen.

Jean-Jacques Pauvert

Guy Decoene

Jean-Jacques Pauvert, directeur van de gelijknamige Parijse uitgeverij, publiceerde tussen 1947 en 1970 als eerste vierendertig boekdeeltjes met teksten van Sade die samen het verzamelde werk vormden. Bij de Cercle du Livre Précieux verscheen er tussen 1962 en 1968 een veertien delen omvattend Oeuvres complètes, ingebonden in acht forse boekbanden. Tekstbezorger van deze uitgave was de bekende in 1985 overleden Sade-biograaf Gilbert Lély. Deze uitgave werd in 1973 door Editions Tête de Feuilles herdrukt.

Gilbert Lély had zijn Oeuvres Complètes nogal vermetel als ‘l'édition définitive’, de definitieve uitgave, voorgesteld. Uitgever Jean-Jacques Pauvert is veel voorzichtiger. In het voorwoord van zijn nieuwe uitgave van Les oeuvres complètes du Marquis de Sade schrijft hij dat het ‘hier niet om een definitieve uitgave gaat en dat het nog lang kan duren voordat daar sprake van kan zijn’. Heel wat manuscripten van Sade zijn immers, zowel tijdens zijn leven als na zijn dood, zoek geraakt of vernietigd. Niemand weet momenteel met zekerheid te zeggen welke manuscripten bewaard gebleven zijn. Zeker is alleen dat het er heel wat moeten zijn.

Sades belangrijkste werk Les 120 journées de Sodome, dat hij tijdens zijn gevangenschap in de Bastille kwijtgeraakt was, werd pas aan het begin van deze eeuw teruggevonden. Regelmatig duiken er verloren gewaande manuscripten en documenten van Sade op. Zo trof Gilbert Lély in 1949 bij de nazaten van de Markies de Sade, op de zolder van hun kasteel in Condé-en-Brie, een kist vol ongepubliceerde manuscripten van hun illustere voorvader aan. In 1980 publiceerde hij bij Les Editions Borderie een tweedelig Supplément des oeuvres complètes du Marquis de Sade met een honderdtal nooit eerder uitgegeven manuscripten, brieven en documenten afkomstig uit de Bibliothèque de l'Arsenal. Volgens Jean-Jacques Pauvert is de kans groot dat er zich ook in Nederland nog een aantal werken van Sade bevinden. Sade heeft tijdens zijn leven minstens drie originele werken in Nederland gepubliceerd: Justine, La Nouvelle Justine en La Nouvelle Justine suivi de l'Histoire de Juliette. Bovendien heeft Sade tussen 25 september en 23 oktober van het jaar 1769 een rondreis door de Nederlanden gemaakt. Dit bezoek heeft ongetwijfeld sporen nagelaten. Het is zelfs heel waarschijnlijk dat Sade tijdens deze rondreis het manuscript van een tot nu toe onbekend erotisch werk aan een Nederlandse uitgever heeft verkocht, die dit dan, zoals toen niet ongebruikelijk was, zonder de naam van de ware auteur te vermelden, gepubliceerd heeft. Als Pauvert gelijk heeft dan moet er zich in de boekenkasten van Nederlandse bibliofielen een anoniem Frans erotisch werk bevinden dat door niemand minder dan le divin Marquis geschreven is. Het kan natuurlijk dat Jean-Jacques Pauvert zich vergist en dat zijn bewering iedere grond van waarheid mist, maar zelf is hij wel heel erg overtuigd van zijn gelijk.

Jean-Jacques Pauvert is zo'n beetje het enfant terrible van de Parijse uitgeverswereld. Hij is niet alleen beroemd en berucht geworden als uitgever van le Marquis de Sade, maar hij heeft ook heel wat meesterwerkjes van de moderne erotische literatuur gepubliceerd, waaronder Histoire d'O van Pauline Réage en Histoire de l'Oeil van Georges Bataille. Hij deinsde er evenmin voor terug Les Memoires d'un fasciste van Lucien Rebatet, een Frans collaborateur, uit te geven.

Onlangs publiceerde Jean-Jacques Pauvert bij uitgeverij Robert Lafont het eerste deel van een tweedelige Sade-biografie, getiteld Sade vivant. Pauvert is momenteel een van de meest vooraanstaande Franse uitgevers. Toch is Jean-Jacques Pauvert niet, zoals zoveel grote Franse uitgevers, van vader op zoon uitgever geworden.

Bibliofiele uitgaven

‘Ik ben eigenlijk heel toevallig uitgever geworden. Op vijftienjarige leeftijd ben ik van school gestuurd. Het was toen oorlog en ik zocht werk. Mijn vader was bevriend met uitgever Gaston Gallimard en ik ben begonnen te werken in de boekhandel van Gallimard aan de boulevard Raspail. Na enkele weken hield ik het daar voor bekeken en ben ik zelfstandig boekhandelaar geworden. Ik kocht oude en bibliofiele boeken en verkocht ze door aan antiquariaten. Op een dag las ik in Les Cahiers du Sud, een literair tijdschrift dat nog steeds bestaat, een lang artikel van Sartre over Camus. Ik heb toen een brief naar Sartre geschreven waarin ik hem vroeg of ik dat artikel in boekvorm mocht uitgeven. Sartre, die een heel vrijgevig iemand was, gaf mij onmiddellijk toestemming, zonder daar geld voor te vragen en dit terwijl hij een contract had met uitgeverij Gallimard. Zo ben ik dus in 1945 op negentienjarige leeftijd uitgever geworden. Ik liep bij alle auteurs die ik kende langs en vroeg hun korte teksten die ik dan in bibliofiele uitgaven publiceerde.

Mijn eerste grote publikatie was een uitgave van het werk van Sade. Ik had veel over hem horen praten. Iedereen zei dat het een heel belangrijk auteur was, maar zijn werken waren zowat onvindbaar. In de gewone boekhandel waren ze niet te koop. Je kwam ze alleen bij gespecialiseerde antiquariaten in zeer oude of clandestiene uitgaven tegen. Ook in bibliotheken was het zeer moeilijk om het werk van Sade te raadplegen. Sade bevond zich in wat men L'Enfer pleegt te noemen. Je had speciale toestemming nodig om die boeken te mogen inkijken. Ik heb toen het besluit genomen om Sade uit te geven en in 1947 publiceerde ik onder mijn eigen uitgeversnaam het eerste deel van het verzameld werk van Sade. De andere uitgevers dachten dat ik gek geworden was. Niemand had ooit Sade onder zijn eigen naam durven publiceren. Het was ook de eerste keer dat er een werk van Sade gepubliceerd werd in een uitgave die voor de gewone boekhandel bestemd was. De politie is toen bij mij thuis gekomen om de boeken in beslag te nemen, want u moet weten dat de politie in Frankrijk niet het recht heeft om ze in de boekhandel in beslag te nemen. Daarna moest ik voor de onderzoeksrechter verschijnen en in 1955 ben ik dan uiteindelijk voor de rechtbank verschenen. Ik werd tot een zware geldboete en een voorwaardelijke gevangenisstraf veroordeeld en alle boeken zouden vernietigd worden. Ik ben daartegen in beroep gegaan en twee jaar later is de zaak opnieuw voorgekomen. De rechtbank heeft toen een bijzonder interessant vonnis geveld. Ze stelde dat ik gelijk had om Sade uit te geven omdat het een belangrijk auteur was, maar dat ik het niet in zo'n grote oplage had mogen drukken en dat het niet in de gewone boekhandel verkocht mocht worden. Het is een heel belangrijk proces geweest. Alle kranten schreven erover en er zijn heel wat vooraanstaande auteurs komen getuigen. Na mijn proces is de wetgeving veranderd. Met de oude wetgeving bestond er een commissie die besliste of een schrijver of een auteur vervolgd werd of niet. De nieuwe wet liet niet meer toe dat er vervolgingen werden ingesteld en de commissie mocht alleen nog beslissen of een boek aan minderjarigen verkocht mocht worden, of het in de etalage mocht liggen en of men er publiciteit voor mocht maken.’

Er zijn verschillende goede redenen om een nieuwe uitgave van het verzameld werk van Sade te publiceren. Alle vorige uitgaven van het verzameld werk zijn namelijk al jaren uitverkocht en ondertussen zijn er heel wat ongepubliceerde manuscripten ontdekt. Jean-Jacques Pauvert heeft bovendien kritiek op de vorige uitgaven, ook op die van hemzelf: ‘In alle vorige uitgaven, ook in de mijne, werden de teksten van Sade op een vrij willekeurige en ordeloze wijze gepubliceerd. Les 120 journées de Sodome werd bijvoorbeeld in het laatste deel gepubliceerd, alsof dit de laatste grote tekst is die Sade geschreven zou hebben. Nu moet u weten dat Les 120 journées de Sodome het alleréérste grote werk is dat Sade geschreven heeft. Chronologisch wordt het alleen door Dialogue entre un prêtre et un moribond, een atheïstisch werkje, voorafgegaan. Dat is heel belangrijk want dat werpt een heel ander licht op het werk van Sade. Men doet het altijd voorkomen alsof Sade begonnen is met het schrijven van frivole boekjes die almaar libertijnser werden om tenslotte te eindigen met hét grote werk: Les 120 journées de Sodome, terwijl het net andersom is! Alle erotische werken van Sade zijn daarná geschreven. In de uitgave die ik nu publiceer hebben we de chronologie gevolgd waarin Sade zijn werken geschreven heeft.’

Bibliografie

‘Sade is een auteur die nog nauwelijks bestudeerd is. Er is al wel veel óver hem geschreven maar het echte literair-wetenschappelijke studiewerk moet nog beginnen. Toen ik aan mijn biografie van Sade werkte, heb ik heel wat bibliotheken en archieven bezocht. Welnu, u kunt zich niet voorstellen hoeveel documenten ik gevonden heb die niemand ooit geraadpleegd heeft. In de Bibliothèque Nationale van Parijs ligt er bijvoorbeeld een dossier met 600 brieven van Sade zelf, van zijn vader, zijn moeder, zijn echtgenote en zijn schoonmoeder. Ook op het ministerie van Buitenlandse Zaken aan de Quai d'Orsay in Parijs bevinden er zich nog heel wat documenten van Sade. In het Musée Cavet d'Avignon en het Musée Paul Arbaud in Aix-en-Provence heb ik stapels documenten gevonden die niemand ooit ingekeken heeft. Er bevinden zich ook nog veel manuscripten van Sade in privé-bezit. De familie van Sade heeft nog heel wat brieven die ze niet aan Gilbert Lély heeft getoond. Deze brieven zullen in de laatste delen van Les Oeuvres Complètes worden opgenomen. De briefwisseling van Sade vormt een probleem op zich.

[p. 9]

Men zou de volledige correspondentie van Sade moeten publiceren, net zoals men voor zijn tijdgenoot Voltaire heeft gedaan. Het probleem hierbij is evenwel dat men al meer dan 200 jaar de brieven van Voltaire verzamelt en dat men zich pas sinds enkele tientallen jaren voor de brieven van Sade interesseert. In vergelijking met Voltaire heeft men met Sade een achterstand van 200 jaar in te halen. Er bestaat niet eens een volledige bibliografie van de werken van Sade! Alle bibliografieën die tot nu toe gepubliceerd werden zijn onvolledig. Het is uiteraard niet makkelijk een volledige bibliografie van Sade op te stellen. De meeste originele werken zijn clandestien gedrukt. Als er werk van Sade geveild werd, dan werd dit meestal niet in de veilingcatalogus vermeld. Het werd onderhands verkocht. Met het napluizen van oude veilingcatalogi schiet men dus niets op. Wie een volledige en betrouwbare bibliografie van Sade wil opstellen moet in alle bibliotheken zoeken en bij de bibliofielen die originele werken van Sade bezitten aankloppen. Tot nu toe is dit niet gebeurd. De bibliografen hebben gewoonweg van elkaar over zitten schrijven. Ik ken bibliofielen in Frankrijk, Duitsland en Zwitserland die originele werken van Sade bezitten en die nog nooit een bibliograaf op bezoek hebben gehad.

De bestaande bibliografieën zijn dus niet alleen onvolledig, er staan ook fouten in. Ik geloof bijvoorbeeld niet dat de uitgave van 1797 van La Nouvelle Justine suivi de l'Histoire de Juliette de eerste uitgave van Histoire de Juliette is, zoals in alle bibliografieën wordt vermeld. Ik ben ervan overtuigd dat de eerste uitgave van Histoire de Juliette in 1796 verschenen is. Dat is heel belangrijk, want het betekent dat Sade Histoire de Juliette niet ná, maar vóór La Nouvelle Justine heeft geschreven, in dezelfde periode dus als La Philosophie dans le Boudoir. Sade was in die periode een gelukkig man. Hij was in 1793 op het nippertje aan de guillotine ontsnapt nadat hij wegens vermeende monarchistische sympathieën ter dood was veroordeeld. In 1794 was hij weer vrij. Dat merk je aan de boeken die hij in die periode geschreven heeft. Histoire de Juliette en La Philosophie dans le Boudoir zijn twee heel vrolijke boeken waar een zekere levenslust uitstraalt. La Nouvelle Justine daarentegen is weer een heel somber boek. Histoire de Juliette moet dus in 1794-1795 geschreven zijn en in 1796 uitgegeven. Ik bezit overigens een met de hand geschreven aantekening waarin de uitgave van 1796 vermeld wordt. Ik heb deze uitgave nog niet terug kunnen vinden, maar ik ben er naar op zoek en ik zal haar vinden!’

Nederland

La Nouvelle Justine en La Nouvelle Justine suivi de l'Histoire de Juliette werden beide in Nederland voor de eerste maal uitgegeven. Indien de eerste uitgave van Histoire de Juliette inderdaad in 1796 verschenen is, dan is het dus best mogelijk dat deze eveneens in Nederland is uitgegeven. Maar er is meer. Jean-Jacques Pauvert is er van overtuigd dat er in Nederland ook een nog onbekend werk van Sade te vinden moet zijn.

‘Ik heb redenen om aan te nemen dat er naast de nu bekende werken nog andere werken van Sade bestaan die hij tijdens zijn leven heeft laten publiceren. Ik heb daar geen bewijzen voor maar wel duidelijke aanwijzingen, die ik in het tweede deel van mijn biografie over Sade zal publiceren. Er bestaat namelijk een brief die Sade in januari 1782 aan l'abbé Amblet geschreven heeft. Uit die brief blijkt dat Sade tijdens zijn reis door de Nederlanden een manuscript van een erotisch werk aan een Nederlandse uitgever verkocht heeft en dat hij met dat geld zijn reis en verblijf heeft betaald. Ik ben er zeker van dat er zich onder de vele clandestiene publikaties die destijds in Nederland verschenen zijn een werk van de hand van Sade moet bevinden. Dat werk moet in Nederland terug te vinden zijn. Niet alleen in Nederland is er nog onbekend werk van Sade terug te vinden. Ik heb aanwijzingen dat Sade toen hij tussen 1790 en 1801 op vrije voeten was, méér werken heeft gepubliceerd dan dat men tot nu toe heeft aangenomen. Ik veronderstel dat het er minstens twee zijn.

Er zijn ook nog tientallen manuscripten zoek van werken die Sade niet heeft gepubliceerd, waaronder bij voorbeeld Les Journées de Florbelle, en die men misschien ooit nog wel terug zal vinden. Er zijn heel wat manuscripten verloren gegaan of vernietigd. Zo weet men dat na Sades dood de politie op last van zijn zoon veel manuscripten verbrand heeft. Maar niet allemaal. Ik weet zeker dat er manuscripten, of kopieën van manuscripten, in vreemde handen terecht zijn gekomen. Ik heb in de politiearchieven een verslag gevonden waaruit blijkt dat er net na de dood van Sade individuen gearresteerd zijn omdat ze gepoogd hadden manuscripten van Sade aan de man te brengen. Sade was toen een beroemd auteur en een manuscript van hem was veel geld waard.’

De 120 dagen

‘De ontdekking van het verloren gewaande manuscript van Les 120 Journées de Sodome is een verhaal apart dat de moeite waard is om te vertellen. Sade heeft dit boek tussen 22 oktober en 28 november 1785 geschreven. Hij zat toen gevangen in de Bastille en heeft het verhaal neergeschreven op kleine velletjes papier van 11 cm breed die hij daarna aan elkaar heeft geplakt tot een twaalf meter lange strook papier en als een rol toiletpapier heeft opgerold. Toen Sade op 3 juli 1789 van de Bastille naar het gekkenhuis van Charenton overgebracht werd, zag hij zich gedwongen om al zijn bezittingen, waaronder het manuscript van Les 120 Journées de Sodome en nog een vijftiental andere persklare manuscripten, in zijn gevangeniscel achter te laten. Tien dagen later, op 14 juli 1789, werd de Bastille door het gepeupel bestormd en geplunderd. Toen zijn vrouw enkele dagen later zijn bezittingen wilde ophalen, bleek alles verdwenen te zijn.

Sade is er tot aan zijn dood van overtuigd geweest dat het manuscript van Les 120 Journées de Sodome, dat hij als zijn meesterwerk beschouwde, voorgoed verloren was. In feite werd het manuscript enkele dagen na de bestorming van de Bastille teruggevonden door een zekere Arnoux de Saint-Maximin die het aan de Markies de Villeneuve-Trans gegeven heeft. Het manuscript is drie generaties lang in het bezit van de familie Villeneuve-Trans gebleven. Omstreeks de eeuwwisseling werd het na bemiddeling van een Parijse boekhandelaar verkocht aan een onbekend gebleven Duitse bibliofiel. Het manuscript kwam daarna in handen van de Berlijnse psychiater en seksuoloog Iwan Bloch terecht, die onder het pseudoniem Eugène Dühren een boek over Sade geschreven had.’

Volgens Eugène Dühren had de Franse eigenaar een speciale houten koker in de vorm van een priaps laten vervaardigen om het manuscript in te bewaren. Jean-Jacques Pauvert meent evenwel dat het helemaal niet om een door de Franse eigenaar vervaardigde houder ging. ‘Neen, het manuscript zat naar alle waarschijnlijkheid opgeborgen in een soort etui dat Sade had laten maken om mee te masturberen. Sade bezat tijdens zijn gevangenschap verschillende van dat soort etuis. Hij liet die meebrengen door zijn meer dan twintig jaar jongere maîtresse Marie-Constance Renelle, die hem tot aan zijn dood trouw is gebleven. Er bestaat een brief van haar aan Sade, waarin het arme kind er zich over beklaagt dat het voor haar vernederend was die etuis bij de ambachtslieden in de stad te bestellen. Toen Eugène Dühren het ten slotte in handen kreeg, had hij niet door waarvoor het etui oorspronkelijk gediend had. Hij dacht dat het om een door de Franse eigenaar ontworpen bibliofiel curiosum ging. Helaas is het etui destijds in Duitsland verdwenen.’

In 1904 werd Les 120 Journées de Sodome door Eugène Dühren gepubliceerd, ‘vanwege het grote wetenschappelijk belang dat dit werk kan hebben voor artsen, juristen en antropologen’, zoals hij in het voorwoord schreef. Het was in een erg beperkte oplage van 180 exemplaren uitgegeven, zogezegd bij ‘Le Club des Bibliophiles’ in Parijs, maar in feite door de Berlijnse uitgever Max Harwitz. In deze uitgave zaten echter zoveel fouten dat iedereen dacht dat het om een vervalsing ging. In 1929 werd het manuscript aangekocht door de Franse arts en Sade-specialist Maurice Heine die optrad voor een Franse graaf. Het is altijd een goed bewaard geheim gebleven wie die graaf eigenlijk was. Jean-Jacques Pauvert wil het ons nu wel vertellen. Het is niet om het even wie.

Afbeelding uit ‘102 Gravuren zu Justine oder Die Missgeschicke der Tugend und Juliette oder Das Wohlergehen des Lasters’ van Markies de Sade (Kiepenheuer & Witsch, 1970) afkomstig uit de Franse uitgave van 1797.

‘Het manuscript is aangekocht door le vicomte Charles de Noailles, de oom van de dichteres comtesse Anne de Noailles. Charles de Noailles had een grote belangstelling voor literatuur, vooral voor de surrealisten en vandaar zijn belangstelling voor Sade. Hij heeft onder meer de film L'âge d'or van Luis Bunuel gefinancierd. Charles de Noailles overleed in 1981 maar het manuscript bleef tot 1986 in handen van de familie. Het is toen verkocht aan een buitenlandse bibliofiel die ik persoonlijk ken. Ik mag u evenwel niet vertellen wie die persoon is omdat hij onbekend wenst te blijven. Maar wat ik u nu al wel kan vertellen is dat er volgend jaar een grote Sade-tentoonstelling zal georganiseerd worden in het Paris Art Center en dat het manuscript naar alle waarschijnlijkheid daar te zien zal zijn. Het zal de eerste Sade-tentoonstelling zijn die er ooit geweest is.’

Algemeen wordt aangenomen dat de zoon van Sade alle portretten van zijn vader vernietigd had. Heel wat hedendaagse kunstenaars, onder wie Man Ray en Labisse, hebben dan ook imaginaire portretten van Sade gemaakt. Toch is er een oorspronkelijk portret van Sade bewaard gebleven. Het schilderij van Van Loo, voorstellende Sade op tweeëntwintigjarige leeftijd. Dit schilderij is tijdens de Tweede Wereldoorlog verdwenen. Volgens Pauvert is het mogelijk dat het nog bestaat en dat er ook nog een tweede portret van Sade bewaard gebleven is. ‘Het portret dat Van Loo van Sade geschilderd heeft, bevond zich tot 1940 in het kasteel van Condé-en-Brie, waar de familie van Sade nog steeds woont. Toen de oorlog uitbrak is de familie op de vlucht geslagen. De Duitsers namen hun intrek in het kasteel en toen de familie er na de oorlog terugkeerde bleek dat een deel van de inboedel, waaronder het portret van Sade, verdwenen was. Het is dus niet onmogelijk dat het zich nu ergens in Duitsland bevindt. Indien het nog bestaat moet het makkelijk terug te vinden zijn, want er bestaan reprodukties van. Naar alle waarschijnlijkheid is er in Italië ook nog een portret van Sade bewaard gebleven. Een van de nazaten van de markies, Thibault de Sade, is er onlangs immers achtergekomen, dat toen Sade in 1775 een reis door Italië maakte hij vergezeld werd door een kunstschilder die tijdens die reis een portret van hem heeft geschilderd. Hij is dit portret op het spoor en er is goede hoop dat hij het binnenkort zal terugvinden.’

■

Guy Decoene is zelfstandig journalist en schrijft onder andere voor ‘Knack’ en ‘Humo’.