VN Vrij Nederland
Boekenbijlage
9 mei 1987 - nummer 19
Het is onmogelijk een roman te schrijven als je niet van je personages houdt
Een gesprek met de Argentijnse schrijver Juan Carlos Onetti (78) naar aanleiding van de vertaling van De put en andere verhalen
Maarten Steenmeijer
Deze week verschijnt bij Meulenhoff De put en andere verhalen van de Uruguayaanse, sinds 1975 in ballingschap in Madrid wonende, schrijver Juan Carlos Onetti. Hij wordt door andere Zuidamerikaanse schrijvers als Gabriel García Márquez en Mario Vargas Llosa beschouwd als de oude meester, die met zijn novelle De put in 1939 een begin maakte met de moderne Spaanse-Amerikaanse literatuur. Van Onetti verschenen eerder De werf en Laat de wind maar spreken in vertaling. Daarin gaat het ook al om ontwortelde, ontgoochelde en eenzame ‘helden’ die hun vitaliteit weten te behouden in hun isolement. Maarten Steenmeijer, die De put en andere verhalen vertaalde, verraste de schrijver met een bezoek in Madrid.
Wat Macondo bij Gabriel Garcia Márquez is, is Santa Maria bij Juan Carlos Onetti: twee mythische plaatsen in de moderne Spaans-Amerikaanse literatuur waarin eenzaamheid het essentiële, onontkoombare levensgevoel is. Maar voor bijna iedereen is Macondo een veel aangenamer oord dan Santa Maria. Dat heeft te maken met het decor van Garcia Márquez' verhalen: in het Caribische gebied is niet alleen sprake van armoede, burgeroorlogen en bananenmaatschappijen die afval en dorre bladeren achterlaten, het is er ook kleurig, warm en er hangt ‘de geur van guave’.
In Santa Maria is daarentegen alles druilerig, grijs, smerig en stinkend. Het leven sleept zich er met grote moeite voort. Het is een niemandsland waarin toch geleefd moet worden, een hel waarin alleen alcohol, tabak en morsige seks de mens ervan lijkt te weerhouden zelfmoord te plegen. Een zinloze wereld, waarin mensen rondzeulen die geen idee hebben waarom of waarvoor ze leven en die het zelfs niet gegund is om in hun fantasieën een vorm van geluk te vinden.
Het ligt voor de hand om in de geografische herkomst van de auteurs de grote verschillen in sfeer tussen Macondo en Santa Maria te zoeken, omdat deze in beide gevallen ontegenzeglijk model heeft gestaan voor de mythe: het Caribische gedeelte van Colombia voor Macondo, Montevideo en Buenos Aires voor Santa Maria. Maar al zal de exotische ambiance van García Márquez' wereld deels verantwoordelijk zijn voor de grote aantrekkingskracht van Macondo, toch is naar mijn idee het grote verschil tussen de twee werelden een kwestie van stijl. Macondo wordt opgeroepen door een klassieke, afgeronde, bijna zoete manier van vertellen. Santa María wordt daarentegen opgebouwd met lange, zich voortslepende, soms ongrijpbare zinnen. In tegenstelling tot García Márquez en bijvoorbeeld ook Vargas Llosa wil Onetti niet een verhaal vertellen, maar een verhaal (laten) voelen.
De compromisloze wijze waarop Onetti (Uruguay, 1909) dit deed - en doet - heeft hem pas halverwege de jaren zestig over de grenzen van zijn twee vaderlanden (Uruguay en Argentinië) bekendheid gegeven, in het kielzog van de boom. Met name Vargas Llosa, Fuentes en Cortázar erkenden in hem een van hun grote voorgangers, waardoor er eindelijk belangstelling ontstond voor het toen al omvangrijke oeuvre van Onetti.
Juan Carlos Onetti
maarten steenmeijer
Sindsdien is er veel van ‘de Ouwe’ uitgegeven, in het Spaans en in vertaling, is er een boekenkast vol aan proefschriften en artikelen over zijn werk verschenen en heeft hij vele onderscheidingen gekregen (waaronder de Premio Miguel de Cervantes, de belangrijkste literaire prijs van het Spaanse taalgebied). In 1980 is hij door de Latijns-Amerikaanse PEN-club in Spanje voorgedragen als kandidaat voor de Nobelprijs.
Een werkelijk groot publiek heeft Onetti's werk met dit alles niet bereikt, en het is onwaarschijnlijk dat dat ooit zal gebeuren. Daarvoor is zijn stijl te weerbarstig en te zeer verstoken van behaagzucht, zijn wereld te nadrukkelijk onsentimenteel.
Onetti woont sinds 1975 in Madrid, in ballingschap. In 1974 was hij door het militaire reautoriteiten subversief verhaal in de prijzen had laten vallen.
Auteursrechtelijk beschermd