Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

De race om de belangrijke Duitsers
Nazi-collaborateurs van 1933 tot nu

American Swastika The Shocking Story of Nazi Collaborators in our Midst from 1933 to the Present Day door Charles Higham Uitgever: Doubleday & C., 332 p., Importeur: Proost & Brandt, f 46,85

Cees Wiebes

Charles Higham heeft in Verenigde Staten met zijn achttien boeken op gebied van theater en film, vijf dichtbundels en zes andere studies een behoorlijke reputatie als onderzoeker en schrijver opgebouwd. Een reputatie die hij drie jaar geleden nog aanzienlijk omhoog schroefde met de publikatie van een zeer degelijke studie over de contacten van het Amerikaanse bedrijfsleven met nazi-Duitsland gedurende de Tweede Wereldoorlog. Zijn Trading with the Enemy werd door de New York Times omschreven als ‘one of the most shocking books of the year.’ En inderdaad: wat Higham in die studie boven tafel wist te brengen was niet niks. Hij kon met behulp van vele documenten uit Amerikaanse archieven aantonen dat grote delen van het Amerikaanse bedrijfsleven, waaronder bekende concerns als Ford, Standard Oil, ITT, Chase Manhattan Bank en General Motors, via neutrale staten op grote schaal zaken bleven doen of handel dreven met nazi-Duitsland. (Zie mijn bespreking in VN Boekenbijlage, 16 maart 1985.) Deze studie bleek in de Verenigde Staten een commercieel succes te zijn en het lag voor de hand dat Higham bij een grotere uitgeverij een vervolgstudie zou publiceren. Bij Doubleday & Company is nu zijn American Swastika. The Shocking Story of Nazi Collaborators in Our Midst from 1933 to the Present Day verschenen dat als zodanig betiteld kan worden.

Wat mij eigenlijk het meest intrigeerde was de reactie van datzelfde Amerikaanse bedrijfsleven op Highams boek. Vooral omdat men in de Verenigde Staten nogal gauw klaarstaat met aanklachten en processen wegens smaad. Higham geeft in zijn inleiding al direct het antwoord: men reageerde absoluut niet. Alleen Chase Manhattan Bank gaf een nogal slappe en tegelijkertijd tegenstrijdige verklaring uit, maar de rest zweeg als het graf.

Richtte Higham zich in zijn eerdere studie vooral op de economische collaboratie van de Amerikaanse bedrijven en banken, in zijn nieuwe boek ligt het accent voornamelijk op de diverse activiteiten van meer en minder bekende Amerikaanse persoonlijkheden tijdens de oorlog. Activiteiten die hij weet te reconstrueren dankzij de 30.000 pagina's die hij uit de archieven van de FBI, CIA, State Department en Defensie vrij heeft weten te krijgen. Zo gaat Higham bijvoorbeeld uitvoerig in op de steun aan de nazi's in de Verenigde Staten in de periode voor het uitbreken van de oorlog. Steun die verliep via organisaties als America First, American National Socialist League en The German-American Bund met als bekende persoonlijkheden Charles A. Lindbergh, Henry Ford en Joseph Kennedy. In deze hoofdstukken weet Higham op een boeiende wijze te schilderen hoe die organisaties en personen hun werk verrichtten. Dit varieerde van het voeren van propaganda via de media tot het omkopen van diverse leden van de Amerikaanse Senaat. En die senatoren zorgden er bijvoorbeeld weer voor dat bepaalde officieren van justitie die een bedreiging vormden voor die ondergrondse pro-nazi-acties, ontslagen werden. Het is het verhaal van allerlei fascistische organisaties die in het schemerduister hun werk verrichtten met uiteraard op de achtergrond de onvermijdelijke steun van de roomskatholieke kerk. Vooral als het ging om antijoodse acties in de Verenigde Staten, dan waren er altijd wel leidende rooms-katholieke geestelijken bereid om die acties te steunen, zonder dat zij daarbij door het Vaticaan tot de orde werden geroepen.

Een stap verder dan propaganda en omkoperij gaan natuurlijk geplande moordaanslagen. Higham maakt aannemelijk dat er op dat niveau een actieve samenwerking bestond tussen de Irish Republican Army (IRA) en de Duitse spionagedienst, de Abwehr, die erop gericht was om het Britse koninklijke paar tijdens een bezoek aan de Verenigde Staten om te brengen. Het plan van de IRA, dat door de Abwehr werd gefinancierd, mislukte echter door ingrijpen van de FBI. Ook de plannen om de Amerikaanse president Roosevelt om te brengen liepen op niets uit. Na twee hoofdstukken over spionage, waarin Higham ingaat op het doorsluizen van geheime Amerikaanse oorlogsplannen naar Duitsland waarbij ook Reagans militaire adviseur Wedemeyer was betrokken, richt hij de aandacht op de rol van de Windsors.

Operatie Paperclip

Na de dood van koning George V in 1936 moest Edward VII afstand doen van de Britse troon, omdat de Britse regering zich verzette tegen zijn huwelijk met de gescheiden Amerikaanse W.W. Simpson. Het echtpaar ging verder door het leven als de hertog en hertogin van Windsor. Zij bleken echter tamelijk veel sympathie aan de dag te leggen voor nazi-Duitsland, werden door Hitler persoonlijk ontvangen en bleken grote voorstanders te zijn van een separate Brits-Duitse vrede. Uiteindelijk kwamen ze in Portugal terecht alwaar het hoofd van de spionagedienst van de SS, Walter Schellenberg, hen probeerde aan te werven voor de Duitse zaak. Het plan mislukte, Churchill greep persoonlijk in en het echtpaar werd op de Bahama's ‘kaltgestellt’ gedurende de rest van de oorlog. Dat nam niet weg dat de Windsors via allerlei dubieuze stromannen contact bleven onderhouden met de Duitsers en waarschijnlijk zelfs betrokken zijn geweest bij een moord op de Bahama's op een fervente antinazi. Higham stelde vast dat veel FBI-documenten (voornamelijk van Britse origine) over deze zaak zwaar gecensureerd waren en hij vermoedt dat die zeer belastend zijn voor de Windsors.

Toch bekruipt mij in dit gedeelte het gevoel dat Higham sterk leunt op de memoires van Schellenberg, want veel van het geschrevene over de Windsors is daarin ook terug te vinden. Ik vind het dan ook vreemd dat die memoires niet voorkomen in de bibliografie van Highams boek. En dat terwijl hij verderop een heel hoofdstuk aan Schellenberg wijdt, overigens zonder daarin veel nieuwe feiten naar voren te brengen. De contacten tussen Schellenberg en Allen Dulles in Zwitserland tijdens de oorlog inzake een separate vrede aan het Westfront (gericht tegen de Sovjetunie) zijn elders uitvoeriger en beter gedocumenteerd beschreven. Hij komt met het bekende verhaal over de connecties tussen leidende nazi's en de gebroeders Allen en John Foster Dulles en stipt nog eens het felle anticommunisme van beide broers aan. En het feit dat Allen Dulles vanuit Zwitserland liet weten dat hij ‘sick and tired of listening to stories of ruined politicians, emigrants and prejudiced Jews’ was, wekt eigenlijk nauwelijks meer verbazing. Higham weet ook nog te melden dat de Franse couturière en parfumproducente Coco Chanel diverse handen spandiensten verrichtte voor Schellenbergs SS-afdeling. Chanel werd na de bevrijding van Parijs dan ook direct gearresteerd maar na enkele uren op Amerikaans bevel van hogerhand al weer vrijgelaten.

In de laatste zeven hoofdstukken heeft Higham volop aandacht voor de uitwassen die Operatie Paperclip met zich meebracht. Deze Amerikaanse operatie, die eerst Operatie Overcast werd genoemd, was erop gericht om zoveel mogelijk Duitse geleerden en experts na de definitieve Duitse nederlaag gevangen te nemen en over te brengen naar de Verenigde Staten. In de praktijk leidde deze operatie tot een race tussen de Amerikanen, Britten, Fransen en Sovjets om zoveel mogelijk belangrijke Duitsers in handen te krijgen. Dat de Amerikanen de grote winnaars werden, zal niemand verbazen. Daar zorgden de Duitse experts en geleerden zelf wel voor. Highams studie en ook de recent op BBC 1 uitgezonden documentaire van Tom Bower geven nog eens aan tot welke uitwassen dit leidde. Zo hadden de Amerikaanse autoriteiten er geen enkele moeite mee om de gifgasexpert van IG Farben, Otto Ambros, in dienst te nemen. Terwijl dit bedrijf

Vervolg op pagina 16