Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 10]

Duveen & Berenson
Vervolg van pagina 5

eind staat. De mate waarin Berenson met die toeschrijvingen heeft huisgehouden in de tijd toen elke kasteelbewoner nog een eigen Titiaan dacht te hebben, dát is waar Berenson zijn naam aan te danken had. Hij had zelfs een hartgrondige minachting voor kunsthistorici die veel tijd verdeden met schrijven over kunst, zoals Wilhelm von Bode en andere Duitsers die Berenson tot zijn professionele tegenstanders rekende. Hierover echter van Simpson geen woord.

Berenson had een hoop vijanden, en Simpson heeft ze allemaal weten te vinden. Behalve het citaat over de ‘feline Pole’ besteedt hij de nodige aandacht aan het rapport dat Henry Duveen over Berenson maakte, in 1895, nadat Berenson zojuist een vernietigende alternatieve catalogus had geschreven bij de tentoonstelling Venetian Painters in London in de New Gallery. Joseph junior had in die tentoonstelling veel invloed gehad, en had ook veel baat bij de vriendschappen die hem dat had opgeleverd met rijke kunstbezitters. Eén van de tweeëndertig ‘Titiaans’ was een echte Titiaan, drie van de negentien ‘Bellini's’ waren echt, en geen van de eenentwintig Veroneses, aldus de catalogus van Berenson. Razende Joseph Duveen, razende Engelse peers die hun kunstbezit desastreus gedegradeerd zagen, talloze razende kunstkenners met gedegradeerde reputaties, die al jaren hun diensten aanboden in ruil voor nobele gunsten. Volgens Uncle Henry's bronnen was Berenson dan ook ‘een charlatan’, ‘moeilijk’, ‘betweterig’, ‘egocentrisch’, en ‘mateloos ambitieus’. Om het monster te bezweren nam Uncle Henry zijn toevlucht tot zijn beproefde strategie: inpakken. ‘Naar alle schijn kan hij hoogst nuttig voor ons zijn,’ schreef hij zijn neef, en Berenson kreeg zijn contract.

Niet alleen volgens Uncle Henry's bronnen, ook volgens veel andere was Berenson een nare pedante man, die veel geld nodig had om zijn esthetica van ‘life-enhancing qualities’ persoonlijk in de praktijk te brengen. Arrogant en inhalig, maar daarbij ook een briljante kunstkenner. ‘De handelaars vochten om zijn diensten, vanwege zijn toen nog smetteloze reputatie,’ schrijft Meryle Secrest in haar biografie Being Bernard Berenson. Dat was de belangrijkste reden waarom Berenson voor Duveen Brothers zo hoogst nuttig was, en Simpson besteedt daar bitter weinig aandacht aan.

Waarom toch eigenlijk? Misschien omdat hij een slecht karakter onverenigbaar vindt met een feilloos oog voor kunst. Misschien ook omdat hij gelooft dat oude kunstwerken door elke goedwillende connoisseur moeiteloos onderscheiden kunnen worden in ‘haunting pictures’ en ‘prettified wrecks’, zoals hij zelf almaar doet. Misschien is het eenvoudig zijn eigen mateloze ambitie, om degene te zijn die het eerst hardop durfde te zeggen dat Berenson een crook en een fraud was - althans de eerste die dat heel hard durfde te zeggen.

Het is waarschijnlijk deze ambitie die hem veertig bladzijden verder uitgerekend Von Bode zijn zegje laat doen over Berensons kwaliteiten als kunstkenner. Matig, zoals men begrijpt. Veel oog voor tekening, maar geen enkel gevoel voor kleur of begrip voor verf, aldus Von Bode, die Langton Douglas naar voren schuift als een betere vakbroeder. Ach ja, wat wil je. Berenson had het compliment graag geretourneerd, en heeft dat ook bij herhaling gedaan.

Miss Toplady

Dit soort citaten, het familiaire Bernhard, en uitspraken dat Robert Langton Douglas zijn tegenstander aan de grond had genageld door te ‘bewijzen’ dat Berenson Sassetta had ondergewaardeerd, maken de toon van dit boek zo onverteerbaar dat je geneigd bent om het in niets met Simpson eens te zijn. Dat zou helaas te veel eer zijn voor Berenson, die inderdaad wel het een en ander op zijn kerfstok had. Dat Berenson zijn patrones Isabella Gardner af en toe gebruikte als een depositio voor problematische schilderijen is ongetwijfeld waar, maar op Isabella's eigen good-natured self-indulgence and credibility is ook wel wat af te dingen. Zij had op haar beurt weinig moeite met embezzlement (verduistering ten eigen bate), als dat zo uitkwam. Door haar eigen ijdelheid liet ze zich een slecht schilderij aansmeren, zogenaamd voorstellende Isabella d'Este met wie ze zich op aanraden van Berenson identificeerde. Daar staat tegenover dat Berenson honderden topstukken voor haar opspoorde. Ze bleef hem tot haar dood toe welgezind, hoewel ze heel goed wist hoe hij haar bij gelegenheid had gemanipuleerd.

Dat Berenson zich inliet met het duistere Londense zaakje Miss Toplady van Mary Costello's broer Logan Pearsall Smith, waar twijfelachtige meesters werden verkocht tegen scherpe prijzen, is ook waar, al deed hij het met tegenzin, zoals zelfs Simpson moet toegeven. Het was vooral Mary die hier de energieke impuls toe gaf, als liefhebster van mooie garderobes voor haar twee dochters. Mary had over het algemeen veel minder gewetensproblemen over het bezwendelen van de rijken, zij zag het als een soort spel en vaak was zij de creatieve ontwerpster van strategieën, waarover ze opgeruimde brieven schreef aan Berensons zuster Senda en aan haar twee dochters. Voor Berenson bleef het tot aan zijn dood toe knagen, eigenlijk vond hij het een ordinair gedoe en beneden zijn stand. Maar er is nu eenmaal voor een kunsthistoricus geen andere methode om zich een leven op stand te kunnen veroorloven. Berenson was een snob, maar ook mindere goden, zelfs de oude Wilhelm von Bode hebben hun vingers aan de kunsthandel gebrand. ‘Iedereen gaf certificaten,’ schrijft Meryle Secrest, ‘en van de koper werd verwacht dat hij zulke toeschrijvingen met ettelijke tonnen zout nam. Deed hij dat niet, dan was hij een beklagenswaardige gedupeerde die door iedereen een beetje werd geminacht.’ Bij Berenson viel het alleen veel meer op wanneer hij een steek liet vallen, en had het oneindig veel meer gevolgen, en dat maakt hem tot een makkelijke prooi voor types als Colin Simpson.

■