Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 7]

De treurzang van de revolutionair
Marko Fondse vertaalde de andere Majakovski

Mens. Een ding door Vladimir Majakovski Vertaling: Marko Fondse Uitgever: Van Oorschot, 96 p., f22,50

Willem G. Weststeijn

Midden in de Eerste Wereldoorlog, vlak voor de revolutie van 1917, werkte Majakovski bijna gelijktijdig aan twee langere gedichten, Oorlog en wereld en Mens. Een ding. Het eerste is, zoals Majakovski zelf zei, geschreven met het hoofd. Het bevat een felle aanklacht tegen de oorlog en de aanstichters van de oorlog: de tsaar, de wapenfabrikanten, de imperialisten en voorspelt een grootse toekomst aan het volk dat eens het juk van de op geld gebaseerde maatschappij van zich zal afschudden. Mens. Een ding is totaal anders. Het is heel persoonlijk, niet met het hoofd geschreven, maar ‘met het hart’ en is de uitdrukking van een sombere, pessimistische visie. Dit ondanks het feit dat het voltooid werd in de maand van de revolutie, oktober 1917.

De twee gedichten tonen allebei een specifieke kant van Majakovski's dichterspersoonlijkheid. In Oorlog en wereld is Majakovski de vurige bestrijder van maatschappelijk en sociaal onrecht, de verklaarde doodsvijand van de heersende macht en voorvechter van het onderdrukte proletariaat. In Mens. Een ding vinden we de dichter ten prooi aan de kwellende tegenspraak van het menselijk bestaan, zijn eindeloos, vergeefs zoeken naar erkenning en geluk, zijn ontnuchterende besef dat datgene waar hij naar verlangt in het leven onbereikbaar is.

Het meest gebruikelijke beeld dat de lezer van Majakovski heeft is dat van de rebel die in opstand komt tegen de banaliteit van het dagelijks bestaan, de idealist die dat dagelijks bestaan wil omvormen tot iets majestueus en groots, de strijder voor het nieuwe leven en de revolutie. Dit beeld wordt ook door de literatuurkritiek in de Sovjetunie het duidelijkst belicht. Maar Majakovski is bepaald niet alleen een revolutionaire rebel die zich met al zijn krachten inzet voor een nieuwe samenleving. Onder zijn luidruchtige, uitdagende houding gaar een uiterst complex karakter schuil, een breekbare, tere persoonlijkheid, die zich het bestaan zo aantrekt dat hij daar emotioneel nauwelijks tegen op kan.

Majakovski's onvermogen het leven te leven zoals het is krijgt op een schrijnende manier gestalte in zijn poëem Mens. Een ding. Het gedicht bevat een ‘levensbeschrijving’ van de dichter Vladimir Majakovski. In een aantal hoofdstukjes wordt verteld over zijn geboorte, zijn leven, zijn hemelvaart, verblijf in de hemel, wederkomst op aarde en het zich uiteindelijk terugtrekken in de eeuwige rust. Deze levensbeschrijving, met zijn hemelvaart en wederkomst, wekt direct associaties met het leven van Jezus Christus, een figuur met wie Majakovski zich, ondanks zijn areligiositeit, vaak identificeerde. Met de door zijn volk gesmade en gekruisigde God-mens, die het lijden van de wereld op zich wilde nemen, voelde hij zich nauw verwant. Ook hij beschouwde zich als een profeet die zich volledig wilde inzetten voor het heil van de mensheid, maar door zijn omgeving werd miskend en afgewezen. Die miskenning leidde, zoals men weet, tot Majakovski's uiteindelijke ‘kruisdood’, zijn zelfmoord in 1930.

Nieuwe Noach

Mens staat vol met directe reminiscenties aan Christus en met andere aan de bijbel ontleende beelden en symbolen. Een van de basistegenstellingen van het gedicht is die tussen duisternis (het oude leven) en licht (het nieuwe leven). De ‘ik’ van het gedicht, Vladimir Majakovski, - de dichter noemt zijn ik-figuur expliciet bij zijn eigen naam - is de boodschapper van het licht, de heraut van de zon, die in de proloog als volgt wordt beschreven:

Ik, nieuwe Noach
in de ark van de nacht,
ik wacht
dat in een springvloed priesterpakken
men mij komt halen
straks
en de aardse knoop doorhakken
met het eerste morgenstralen
als aks.

De geboorte van Majakovski gaat niet gepaard met verschijnselen zoals die te Bethlehem, hoewel de dichter toch een heel bijzonder mens is, ‘een gigantisch/ niet te verklaren wonder’. Hij belooft zich in te zetten voor de mensheid, verklaart zijn liefde aan de mensen, vooral aan de minsten onder hen, de waswijven en bakkersknechten. Al heel snel komt hij daarmee in conflict met zijn omgeving. In het hoofdstukje ‘Het leven van Majakovski’ vertelt de dichter dat de machthebbers hem het recht ontzeggen te zingen. Zij beheersen het dagelijks leven en menen dat daarin geen plaats is voor dichters. De ik voelt zich bekneld door de opgelegde wetten, gewoontes en normen.

Gedoemd tot daagse molentred
sjok ik aan 't aardse zeel.
Met schrijlings
op mijn brein
‘De Wet’
en om mijn hart
‘Religie’
als gareel.

Ik zit in de val.
Bij geen vrijbrief gebaat.
Vast aan het wereldse wee geklonken.
Liefst had ik elk in mijn liefde gebaad,
maar haar wereldzee is al uitgeschonken.

Oppermachtig in het dagelijks leven is de Algebieder, de aartsrivaal van de ik, zijn onoverwinnelijke tegenstander, de Grote Vijand. De Algebieder belichaamt alles wat Majakovski haat. Hij is God, de schepper van het zo onvolmaakte bestaan waarin het leven lijden is, maar ook de rijke bourgeois met zijn hemd van tafzijde, speknek en dikke buik met horlogeketting. Hij is de mecenas die kunstenaars opdrachten verstrekt en hen daarmee naar zijn pijpen laat dansen en vooral ook de rijke medeminnnaar wiens weelde en luxe een onweerstaanbare bekoring uitoefenen op de geliefde van de dichter. Die Algebieder, beseft de dichter somber, zal altijd blijven bestaan.

Revoluties helpen om zeep
de gouden kalveren van hele machtsgebieden.
De mensenkudde wisselt van drijver en zweep.
Maar op jou,
ongekroonde hartengebieder,
krijgt geen enkel oproer ooit greep.

Als ook zijn geliefde hem heeft afgewezen (in het werkelijke leven moest Majakovski zijn geliefde, Lilja Brik, delen met haar wettige echtgenoot Osip, wat leidde tot een merkwaardige ménage à trois - Lilja weigerde haar echtgenoot te verlaten), besluit de dichter elders een toevluchtsoord te zoeken. In het leven op aarde is dat onmogelijk gebleken: zijn ziel is verkleumd en met ijs beklemd; hij is ‘één jammerklacht/om zijn verloren paradijs’. Misschien biedt de dood een uitweg. Hoe die in te gaan? Allerlei toespelingen op zelfmoord en manieren om zelfmoord te plegen duiken op: de kogel, het scheermes, een val van een hoog dak, verdrinking, gif. Ten slotte stijgt de dichter gewoon ten hemel.

Vlademir Majakovski samen met Dimitri Sjostakowitsj, Vsevolod Meyerhold en Alexander Rodchenko tijdens een repetitie voor zijn toneelstuk The Red Bug. Foto uit: Rodchenko, The Complete Work, uitgegeven door Thames and Hudson, f152,40, importeur Nilsson & Lamm.

In de hemel blijkt het ook allemaal niet mee te vallen. Het gaat er ontzettend beleefd, saai en ordelijk toe. Wat wil je ook? De kweeën hebben geen hart. Duizenden, miljoenen jaren laat de dichter zich verdoven door maanlicht en zuiderstrand. Dan begint het weer te rumoeren in zijn hart: hij krijgt heimwee naar vroeger, naar de aarde. Er zal inmiddels ongetwijfeld een nieuwe tijd zijn aangebroken.

-‘Is alles nieuw
op aarde nu
allicht.
In de dorpen hangen vast lentes te geuren.
Iedere stad baadt vast in één en al licht.
Er zingt een monter gezin
met wangen als bellefleuren.

Gelijk met de zon en de dageraad keert de dichter terug op de aarde. In plaats van het gedroomde nieuwe leven wacht hem echter een bittere teleurstelling. Alles is nog zoals het vroeger was. De meute sjokt als vanouds voort aan de leiband van de autoriteiten, in de voorsteden braken de fabrieken stinkende rook uit, iedereen jaagt het kapitaal na en de Algebieder is de baas.

En onveranderlijk
voert hen aan
die zelfde onzichtbare kale
chef maître de danse van de aardse cancan.
Verkleedt zich nu als idee,
als duivel een andere maal,
of gelijk God doorstralend
een wolkenrand.

De dichter zweert wraak. Aanvankelijk zwerft hij zonder doel door de straten van de stad. De zon gaat onder en de nacht valt. Het is zomer, maar in de warmte voelt hij zich verkild, heeft hij het koud: ‘Juli kapot’. Dan komt hij in de straat waar hij vroeger zijn geliefde bezocht. Hij gaat de bekende woning binnen, ziet een slapende vrouw en haar echtgenoot en haalt zijn dolk te voorschijn om toe te steken en zich daarmee te wreken op zijn vijand, op alles en iedereen die hem heeft afgewezen en uitgestoten. De dichter blijkt echter tot de moord niet in staat; wanneer het echtpaar, dat overigens volstrekt vreemd voor hem blijkt te zijn, wakker wordt, slaat hij op de vlucht. Het enige wat hem nu nog rest is zijn liefdespijn, zijn onvervulde verlangen.

Alleen mijn pijn
wordt feller maar.
En 'k sta,
omgord door vlammenschijn
op de onblusbre mutsaard van
een liefde onvoorstelbaar.

In de epiloog tenslotte klinkt het lied van de dood. De ontheemde, van de aarde vervreemde, heeft gekozen voor de eeuwige rust of, zo men wil, voor de eeuwige verbanning en heeft een einde aan zijn leven gemaakt.

Overbodigheid

Mens - een ding. De dichter accepteert de dood als verschrikkelijke, maar enige uitweg. Noch met zijn opofferingsgezindheid, noch met zijn liefde kan hij ook maar iets aan de werkelijkheid veranderen. Zijn hart dat hij als een vaandel omhoog steekt kan niet op tegen de macht van het geld. En de toekomst is een eindeloze herhaling van het heden. Hoe lang de dichter ook wacht, zijn rivaal en vijand, de Algebieder, zal er altijd zijn en zal blijven heersen in een wereld waarin er voor de dichter geen plaats is. Wat voor hem overblijft is duisternis, kou, eenzaamheid, een gevoel van volstrekte nutteloosheid en overbodigheid.

Dit meest pessimistische gedicht van Majakovski, een duidelijke prelude op zijn zelfmoord, is door Marko Fondse in zijn unieke, steeds weer verrassende Majakovski-Nederlands vertaald. In eerdere door hem vertaalde poëmen, zoals Een wolk in broek en De ruggegraatsfluit gaf Fondse er niet alleen blijk van Majakovski uitstekend te begrijpen, maar slaagde hij er ook in een taalgebruik en verssysteem te ontwerpen die een herschepping van Majakovski in het Nederlands opleverden. In Mens. Een ding is dit alles naar mijn gevoel nog beter gelukt. Wie de vertaling zorgvuldig leest zal getroffen worden door de rijke inhoud van het gedicht. Die rijke betekenisinhoud komt, net als bij het origineel, mede tot stand door aspecten van de vorm, zoals klankherhaling, ritme en rijm. Dat is een prestatie van formaat, die je maar zelden aantreft bij vertaalde poëzie. Bovendien, en ook dat is iets heel zeldzaams, de vertaling wint bij herlezing, zoals het hoort bij een ‘echt’, oorspronkelijk gedicht.

Slechts één suggestie voor verbetering. In het hoofdstuk ‘Het leven van Majakovski’ gaat een passage als volgt: 't Genie verzinkt, / de kip, het paard, de luit. / De olifant / verzinkt met grut en troep. / In neusgat, / keelgat, / oorgang klinkt / zijn kleverig geluid. / ‘Help! Hulp!’ / Het hulpeloze hulpgeroep - / geen kant / heen kant 't.’ De laatste regel begrijp ik niet goed. Een verschrijving of misdruk? Na de rijmen ‘de luit’-‘geluid’ ligt een slotrijm op -uit voor de hand. Dus zoiets als: Geen kant / kan 't uit.

■