Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 8]

In 1980 heb ik mezelf plechtig beloofd dat ik nooit meer de bak in ga
Gesprek met Sascha Anderson, dichter, rockmuzikant en geëmigreerd uit de DDR

peter poppe

Sascha Anderson leefde en werkte drieëndertig jaar in de DDR, alvorens hij afgelopen zomer naar West-Berlijn emigreerde. In de DDR had hij zich bekendheid verworven met het organiseren van controversiële tentoonstellingen, het spelen in een subversieve rockband en het schrijven van opmerkelijk speelse poëzie. Bij de Westberlijnse uitgeverij Rotbuch publiceerde hij drie dichtbundels: Jeder Satellit hat einen Killersatelliten (1982), totenreklame, eine reise (1983) en Waldmaschine. Übung, vierhändig (1984), altijd in samenwerking met beeldend kunstenaars als Cornelia Schleime en Ralf Kerbach. In het Westen werd Anderson bekend door de redactie, samen met de dichteres Elke Erb, van de bloemlezing Berührung ist nur eine Randerscheinung (Kiepenheuer & Witsch, 1985), waarin teksten van jonge Oostduitse schrijvers zijn verzameld. Na zijn emigratie verschenen nog: O.T. en Ich fühle mich in Grenzen wohl. 15 deutsche Sonette, in samenwerking met Stefan Döring en Bert Papenfuss-Gorek (Mariannenpresse, Berlijn).

Gerrit-Jan Berendse
Ed van Eeden

Op 11 april werd in Galerie Aschenbach, aan de Amsterdamse Bilderdijkstraat, de tentoonstelling Malstrom geopend. Cornelia Schleime, Ralf Kerbach, Helge Leiberg, Reinhard Stangl en Hans Scheib, de vijf jonge beeldend kunstenaars uit wier werk deze expositie is samengesteld, behoren tot een spraakmakende groep Oostduitse schrijvers, musici, filmers en kunstenaars die buiten de officiële staatsinstellingen om werkten en inmiddels bijna allemaal in West-Berlijn wonen. Als een van de leiders van deze groepering wordt de schrijver en rockmuzikant Sascha Anderson gezien, die eind vorig jaar enkele malen in ons land te gast was. Hij trad op bij het festival ‘Schrijvers Aller Landen’, werd in De Balie geïnterviewd door Rosie Wiegmann, en opende in Aschenbach een expositie van de ook nu deelnemende Cornelia Schleime.

Uit wat je op het festival Schrijvers Aller Landen in Rotterdam voorlas kwam een jeugd naar voren die bepaald werd door boeken. Je bent opgegroeid met literatuur?

‘Mijn kindertijd bestond inderdaad vooral uit boeken. Dostojevsky, Poesjkin, Lermontov, Tsjechov: de grote Russen, maar ook Cervantes, Shakespeare en de boeddhisten. Die literatuur had mijn grootvader allemaal. Ik ben in het huis van mijn grootouders opgegroeid, niet in dat van mijn ouders, want die waren in het buitenland. Ik heb geen zin daarover te praten.’

Je schijnt vooral geporteerd te zijn van Shakespeares werk.

‘Ik ben met Shakespeare opgegroeid. Shakespeare is voor mij meer een vader dan mijn eigen vader, die zich altijd zo met Shakespeare heeft beziggehouden. Misschien heb ik zelfs wel dat gezocht waarvan mijn vader meer hield dan van mij. Hoewel ik geen problemen met mijn vader had, hoor! Misschien zoekt iedereen naar hetgeen waarvan zijn vader houdt, en bij mijn vader was dat Shakespeare. In ieder geval hield hij niet van zijn ambtenaarsfunctie in de DDR; was dat wel zo geweest, dan was ik nu functionaris geweest. Op die manier ben ik een Shakespeare-liefhebber. Je moet het eigenlijk zó zien, dat mijn kindertijd bepaald werd door boeken, en dat ik in mijn jeugd gaandeweg meer belangstelling ging krijgen voor schilderijen. Daar heeft de beslissende wending plaatsgevonden in mijn zintuiglijke waarneming: een verandering van woord naar beeld.’

En vervolgens ben je naar de filmacademie gegaan?

‘Eerst heb ik als volontair bij de film gewerkt, en pas toen ben ik naar de academie gegaan. Ik heb er echter nooit een diploma gehaald. In de roerige tijd waarin Biermann uit de DDR werd gesmeten, merkte de directie dat ik een gevangenisverleden had. Omdat ik er echter al twee jaar was, konden ze niets doen, en hebben ze me door laten werken zonder de mogelijkheid om een diploma te halen.’

Jeugdstreken

Over zijn drie verblijven in de gevangenis, in 1971, 1973 en 1979, is Anderson altijd terughoudend geweest, met name voor wat betreft de redenen van zijn verschillende arrestaties. De eerste twee malen werd hij gearresteerd omdat hij, met enkele anderen, affiches met teksten van onder anderen Wolf Biermann gedrukt en verspreid had; hij kreeg toen relatief korte gevangenisstraffen. De derde keer was de beschuldiging echter ‘asociaal gedrag’ (een graag gehanteerd wapen tegen diegenen wier manier van leven niet in overeenstemming is met de idealen van de overheid). Formeel heeft Anderson alle keren op criminele gronden gezeten, aangezien in de DDR juridisch gezien geen politieke misdrijven bestaan. Zijn laatste, zware straf heeft hij vanwege een algemene amnestie niet geheel hoeven uit te zitten.

‘Van een afstand over mijzelf pratend zeg ik nu dat het jeugdstreken waren, een kinderlijk soort anarchisme, in feite een reeks stommiteiten die voortvloeiden uit het niet overzien van een systeem. Ik ben met mijn kop tegen een muur van wetten opgebotst. Niet dat het zinloos is, want achteraf is niets zinloos. Ik weet wel, dat het op dit moment zinloos zou zijn om de gevangenis in te draaien. In 1980 heb ik mezelf plechtig beloofd dat ik nooit meer de bak in ga. Een normaal mens wordt zo'n tachtig jaar oud, en van die levenstijd heb ik nu al een twintigste deel verspild met zitten. Ik weet natuurlijk niet wat er in het Westen nog gebeuren zal: misschien laat de een of andere landeigenaar me wel opsluiten, omdat ik me in zijn vijvertje baad.’

In je nieuwe gedichten geef je voor het eerst een aantal ervaringen weer uit de periode dat je gevangen zat. In een van die gedichten schrijf je dat je in de gevangenis van Luckau twee etages boven de Karl Liebknecht Gedächtnis-Zelle hebt gezeten.

‘In de kelders van de gevangenis van Luckau zijn louter kleine cellen, en een daarvan is uitgerust met een kleedje op de vloer, een kleine tafel, een boekenrek en een venster, met tralies vanzelfsprekend. In diezelfde kelders zijn de douches voor de gevangenen, en boven die cel, die de cel van Liebknecht geweest is, heb ik geleefd in een cel met zestig man. In drie etages lagen de mensen over elkaar heen als ze sliepen. Een zestigmans-cel: stank, zweet, twee vensters zonder ruiten waar de kou doorheen kwam, en overal drek. In die opeengepakte, smerige massa ontstond agressie, heel erge dingen. Ik werd me daar bewust van de perversie dat Liebknecht het in verhouding tot ons erg goed had, als je dat al zo kunt zeggen. In die duistere tijden had een werkelijk politieke gevangene een eenpersoonscel met bruikbare spullen, terwijl wij in deze zogeheten goede tijden met zestig man werden samengepropt in de drek.’

In de tekst brunnen, randvoll vertel je over ‘der Zarte’ (= de Tedere), een kennelijk homoseksuele medegevangene. Je stelt daar dat die ‘met een kop vol’ van jouw, uit het hoofd geleerde gedichten naar het Westen is gegaan en zich daar als Oostduitse dichter gepresenteerd heeft. Is dat werkelijk gebeurd?

‘Ja, inderdaad, brunnen randvoll is een verhaal dat werkelijk zo gebeurd is, ik heb alleen met de taal gewerkt. “Der Zarte” is een term voor een flikker in de gevangenis. Hij werd door iedereen geneukt, toen zijn vriend weg was gegaan: hij heeft werkelijk een hard leven gehad. Het was een ordinaire autokraker. Ik had hem mijn gedichten in zijn hoofd gestampt, die hij na zijn vrijlating aan een vriend van mij in Dresden zou sturen. Hij is er echter in geslaagd om naar het Westen te komen, waar hij goede sier heeft gemaakt met mijn werk. Mijn gedichten heeft hij gepubliceerd, en hij staat nu in alle Westduitse literatuurlexikons als vervolgde DDR-schrijver. En hij schrijft nooit weer gedichten natuurlijk, hij hééft ze ook nooit geschreven! In plaats van een crimineel was hij ineens een politiek vluchteling. Inmiddels zal hij zijn oude métier wel weer hebben opgevat.’

Kun je zeggen hoe hij heet?

‘Nee, dát vertel ik beslist niet. Hij moet ermee leven.’

In zijn gesprek met Rosie Wiegmann vertelde Anderson dat zijn reden om emigratie aan te vragen tweeërlei was. Allereerst kon hij niet publiceren in de DDR, en in de tweede plaats waren al zijn vrienden zo langzamerhand naar het Westen vertrokken. Voor Anderson telt vooral dat laatste punt zwaar.

‘Met mijn vrienden, voornamelijk beeldend kunstenaars en schrijvers, had ik een unieke vorm van samenwerken, die op het niveau van het denken lag, zowel esthetisch als ethisch. Als we met elkaar zouden moeten samenleven in één ruimte, zouden we elkaar binnen enkele

[p. 9]

weken met penselen en pennen naar de strot vliegen, omdat we onderling zo verschillend zijn. Maar het samenwerken, dat we vijftien jaar lang hebben gedaan, heeft een begripswereld geschapen die verwant is en een gezamenlijke spiegeling van de werkelijkheid vormt. Dat was voor mij wezenlijker dan het feit dat ik niet publiceren kon, want omdat ik niet gepubliceerd werd, deed ik dat zelf wel. Het zijn dus de persoonlijke redenen waardoor ik wegging, zoals de directe redenen bij belangrijke beslissingen altijd persoonlijk zijn.’

Die samenwerking gaat heel ver, voor wat betreft de beïnvloeding van en het ‘meedoen’ in elkaars werk: de afbeeldingen in jouw boeken zijn meer dan alleen illustraties, en er zijn teksten van jou te vinden op bijvoorbeeld doeken van Cornelia Schleime.

‘Er wordt geciteerd, en dat hangt met de gemeenschappelijke begripswereld samen. Daarom ziet het werk van een van ons er vaak uit als een citaat van een van de anderen. We zijn vaak in gesprek, en komen op dingen die dan terugslaan op het werk waar we mee bezigzijn. In de jaren zeventig ben ik zelfs zo ver gegaan dat ik bepaalde vormen van kleuren op een subjectieve manier tot symbolische standaarden heb gemaakt: geel voor herinnering, en dergelijke, voor elke kleur een betekenis. Dat kwam misschien doordat ik de schilderkunst te na was gekomen, ik had geen afstand meer. Achteraf zeg ik daarom dat het goed is geweest dat mijn vrienden éérst zijn weggegaan, waardoor ik toch tot een soort produktieve distantie ben gekomen. Ik geloof dat bij mij praktisch geen tekst te vinden is die niet van buitenaf is beïnvloed, hetzij door de schilderkunst, hetzij door teksten. Er zijn niet veel gedichten die ik slechts geschreven heb omdat ik mijzelf wilde uiten. Ik conflicteer, ik correspondeer. Wat anderen in vroegere eeuwen met brieven hebben gedaan, doe ik in zekere zin met gedichten.’

Woonkamer-sessies

Kun je die correspondenties zien als een typisch DDR-fenomeen, een traditie in de literatuur van de laatste twintig jaar?

‘Als dat specifiek is voor de DDR, dan heeft het iets opgeleverd en moet de DDR-literatuur zich eindelijk eens met dat fenomeen gaan bezighouden. Het heeft namelijk twee kanten. Er is een smalle scheidslijn tussen het particuliere en het openbare. Het particuliere is altijd openbaar en het openbare altijd ook particulier te zien. Dat is een hondse dialectiek waarmee ik niet graag leef: ik leef niet graag op een dialectisch niveau waarop men alles zeer snel relativeren kan. Om deze abstracta te verduidelijken, kan ik een goed voorbeeld geven uit de DDR: in de laatste jaren is er een groeiend aantal voorlees-sessies in huiskamers en in woningen wordt tentoongesteld. Daardoor wordt de ruimte van de eigen woning tot een openbare ruimte gemaakt. Men trekt zich niet in de privé-woning terug als blijk van een “nieuw subjectivisme”, zoals de media in West-Duitsland graag over Oost-Duitsland suggereren, maar het gaat juist om het openbreken van de privé-ruimte! In West-Berlijn was het voor mij dus helemaal niets nieuws, dat zoveel galerieën er daar uitzien als woonkamers: dat hadden we in Oost-Berlijn allang. Het verschil was alleen dat er in Oost-Berlijn ook nog mensen in woonden. Die literaire woonkamer-sessies werden ook wel georganiseerd met schrijvers uit andere landen. Zo heb ik eens Allen Ginsberg te gast gehad; op de dag dat hij belde dat hij zou komen, heb ik vijftig man uitgenodigd, zodat Ginsberg diezelfde avond nog een voorlees-sessie kon houden, die hij samen met Peter Orlowsky verzorgde. Op dezelfde manier was bij anderen Ernst Jandl te gast en de Rus Boelat Okoezjava, daar ben ik vanzelfsprekend ook naar toe gegaan.’

De teksten van Sascha Anderson lijken gaandeweg te veranderen. Na een sterk experimentele beginperiode grijpt hij in de latere bundels steeds vaker naar klassieke vormen als het sonnet en de elegie, gedichtensoorten die overigens op verhulde wijze ook al in zijn eerste bundel voorkomen.

‘Je kunt wel zeggen dat ik minder ben gaan construeren. Als je tien keer hetzelfde zegt, dan wordt de constructie wezenlijk, omdat je immers tien keer op een andere manier hetzelfde moet doen. Op zich is dat interessant, maar het is niet wat voor mij belangrijk is. Ik ken schitterende constructies van schilders als Glöckner, en Vasarely met steeds dezelfde inhoud. Dat is niet mijn leven. Ik doe een uitspraak, en de constructie is daarmee van een veel ondergeschikter belang geworden.’

Met het begrip vaderland verbind ik hooguit het huis in Weimar waar ik ben opgegroeid

In je bundels zijn ook Nederlandse teksten en zelfs geheel Nederlandse gedichten te vinden.

‘Het is de demonstratie van een privé-standpunt, gecombineerd met het feit van publikatie. Ik draag de vlag van het privé-aspect van de literatuur. Ik had die gedichten natuurlijk ook in het Duits kunnen schrijven, en de uitgever hééft ze, tegen mijn wens, voor het overgrote deel ook in het Duits gepubliceerd, maar belangrijk voor mij is om te laten zien dat een gedicht ook persoonlijke beweegredenen heeft. Wat er daarna mee gebeurt, het feit dat een gepubliceerd gedicht materiaal wordt, is in dit geval niet van belang. En omdat deze gedichten voor een Nederlandse zijn geschreven, voor Ans, met wie ik een verhouding heb gehad, heb ik ze in de Nederlandse taal geschreven, en dus ook gepubliceerd.’

Sascha Anderson speelde jarenlang een belangrijke rol in het zeer uitgebreide kleinetijdschriftennet in de DDR. In de produkten van dit ondergrondse circuit, oplagen van dertig tot vijftig roulerende exemplaren, verschijnt belangrijk werk van zowel officiële als niet-officiële schrijvers. Belangrijke auteurs als Gerhard Wolf en Elke Erb ontzien zich niet om in voor hen interessante periodiekjes te publiceren. Het alternatieve circuit ruimt kennelijk tegenstellingen op.

‘In de DDR is een schrijver pas als lid van de Schrijversbond acceptabel als hij twee zelfstandige publikaties heeft uitgebracht. Dat wil dus zeggen dat het grootste deel van de mij bekende jonge Oostduitse schrijvers geen lid van de bond is. Hetzelfde geldt niet voor de schilders, omdat die pas mogen exposeren als ze lid zijn van de Beeldende Kunstenaars Bond, wat een reden is om daar snel bij toe te treden. Toch zijn mijn vrienden, zoals ik ze zie, geen “officiële” schilders, zoals ik voor hen geen “onofficiële” schrijver ben. Begrippen als subcultuur en underground, officieel en onofficieel lossen in een klein land als de DDR snel op.’

Verschilt dat met bijvoorbeeld de Sovjetunie?

‘De Sovjetunie is een reusachtig groot land. Zuiver materieel gezien leven de Russen, die in hun eigen land aan de macht zijn, slechter dan de volken die met hen tot de Sovjetunie behoren. Ze zijn de “Derde Wereld in hun eigen land”, zoals Heiner Müller zegt. Anders dan in de Verenigde Staten leven in de Sovjetunie de randgroepen relatief het best, en zijn ze zich ook beter bewust van hun eigen cultuur dan de machthebbers. Door de veelheid van culturen komt hetgeen in de Sovjetunie in het centrum gezegd wordt, aan de rand heel anders aan. Daar is dus ook een underground, een subcultuur mogelijk, al is het dan in beperkte mate.’

Anderson trad naast zijn literaire en filmwerk, ook veel op als rockzanger. Omdat politiek moeilijke rockbands in de DDR niet als groep kunnen en mogen bestaan, werden de optredens van Anderson en zijn bandleden altijd gepresenteerd als sessions.

‘Die session-vorm is een sofisme, iets van tussen de wetten leven. Als ik een rockband opricht, moet ik die namelijk aanmelden bij de autoriteiten, die vervolgens het programma moeten goedkeuren. Daarom werd die vorm noodzakelijk, om net als jazz-musici als afzonderlijke instrumentalisten een podium op te komen en wat te gaan spelen. Niemand kan je daarbij natuurlijk verbieden dat je die muziek ook voorbereidt! Maar zelfs dan staan er afzonderlijke musici op de bühne, en treden we vandaag onder de naam Fabrik op, de volgende keer als Factory, en de keer daarna als Zavot (Russisch voor fabriek). Daarmee zie ik overigens wel af van een continue, groeiende populariteit, van een respons uit bijvoorbeeld de teenagerkringen. Ik moet iedere keer een nieuw publiek creëren.’

Gedecentraliseerd

Kun je de activiteiten van die groepjes vergelijken met de manier waarop Plastic People of the Universe heeft gefunctioneerd in Tsjechoslowakije?

‘Plastic People was een demonstratie van het plegen van verzet met een groep. Ze zijn dan ook als groep verdwenen, net als Renft Combo in de DDR. Het verzet heeft zich aan het eind van de jaren zeventig, begin jaren tachtig, echter verplaatst naar een andere richting. In plaats van centralistisch georganiseerde tegenculturen zie je nu een gedecentraliseerde organisatie die niet zo eenvoudig uit te roeien is. Als er één weerspannige groep is, dan stuur je die naar het Westen, en dan ben je ervan af, maar nu is dat anders. Daarom vindt er met mijn vertrek ook iets anders plaats dan met het vertrek van Biermann indertijd. Er wordt door mijn vertrek niet een bepaald soort omgang met de maatschappij aan de kant geschoven, integendeel: ik sta juist voor een nieuwe manier om met de maatschappij om te gaan.’

Toen Anderson eind juni 1986 een uitreisaanvraag indiende, had hij niet verwacht dat hij al begin augustus te horen zou krijgen dat zijn verzoek werd ingewilligd. Er volgde een koortsachtige week van bezoeken aan allerlei instanties, waarna hij terechtkwam in Marienfeld, het opvangkamp voor asielzoekers. Vanwege de nog steeds gelegerde geallieerde strijdkrachten in Berlijn is het aantal te vervullen administratieve verplichtingen gigantisch: met een zogenaamd ‘Laufzettel’ wordt de emigrant van instantie naar instantie gestuurd, voordat hij eindelijk zijn pas, zijn Westberlijns persoonsbewijs, zijn woningpapieren en zijn eerste geld bij elkaar heeft.

Door je vaderland op deze manier de rug toe te keren, heb je wel de weg naar je familie afgesloten.

‘Met het begrip vaderland verbind ik niets dan hooguit het huis in Weimar waarin ik ben opgegroeid, maar mijn familie, dat is wel moeilijk voor me, ja. “Familie” is in mijn geval een nogal wijd begrip. Ik ben getrouwd geweest, heb kinderen bij verschillende vrouwen en heb daarbij een groep vrienden. Met mijn ouders heb ik geen voor mijn leven interessante relatie. Mijn vrienden zullen wel naar mij toe komen, zoals ik ook naar de anderen ben toe gegaan. En mijn kinderen zie ik gelukkig ook nog wel, in Praag bijvoorbeeld. We gaan ook samen met vakantie.’

Hoe kan dat?

‘We gaan naar Tsjechoslowakije of Bulgarije, er zijn veel Oostbloklanden die interessante landschappen hebben. Zij komen uit het Oosten en ik ga er vanuit het Westen naar toe: ik ben nu Westduitser, dus dat kan. In het verleden zijn Ans en ik op die manier naar Moskou en Boedapest geweest.’

Waarom noem je speciaal Praag?

‘Men ontmoet elkaar in Praag omdat je, eenmaal uit de DDR, niet meer terug kunt. De Tsjechen weten dat ze aan je verdienen, anders zouden ze je niet binnenlaten. Er zijn er veel uit Oost en West die elkaar daar treffen, en het geld stroomt bij de Pragers binnen. Oost-Duitsland zou dat geld zelf kunnen verdienen, maar ze schijten op die deviezen. Toch is het hard, want ik kan die twee- à driehonderd kilometer van West-Berlijn naar Praag niet door de DDR rijden, maar moet door West-Duitsland, en dat zijn zevenhonderd kilometers. Dat is toch stapelgek, niet?’

Denk je dat je als schrijver in het Westen een nieuwe start zult moeten maken?

Ik zal moeten overwegen wat me in deze maatschappij de moeite waard is om over te schrijven. Veel van wat ik in het Oosten schreef, had een maatschappelijke achtergrond; dat wordt in het Westen anders, er is natuurlijk enig verschil. In het Oosten heb ik daarbij altijd veel verdiend: ik schreef teksten voor rockbands, voor grammofoonplaten, voor de radio en dergelijke, onder pseudoniem. Op het moment ben ik niet bepaald rijk, en ik weet dat ik van de poëzie nooit zal kunnen leven. Het zou ook een idioot idee zijn om elke dag acht uur lang gedichten te schrijven. Misschien maak ik nog wel wat teksten voor rockgroepen. Bovendien heb ik een tamelijk technische opleiding: als zich op dat gebied iets voordoet, ga ik meteen aan de slag.’

■

Gerrit-Jan Berendse voert een promotieonderzoek uit bij het Duits instituut ‘Frantzen’ van de Rijksuniversiteit Utrecht.

Ed van Eeden is literair medewerker van het ‘Utrechts Nieuwsblad’.