Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 13]

Niemand deugde in haar ogen, en het minst van al zijzelf
Gelsey Kirkland beschrijft haar tragische balletcarrière

Dancing on my Grave door Gelsey Kirkland Uitgever: Hamish Hamilton, f52,20

Rudi van Dantzig

‘Tot welke genre danseres behoor ik?’ vraagt Gelsey Kirkland zich in haar autobiografie met de navrante titel ‘Dansend op mijn graf’ doorlopend af, ‘Modern? Lyrisch? Dramatisch? Romantisch? Amerikaans? Russisch?’ Het is een vraag die het hele boek door blijft klinken en nergens beanwoord wordt.

De raad die haar leermeester Balanchine aan haar - en aan al zijn danseressen - gaf: ‘Don't think, dear, just do the steps as I tell you to do,’ had ze al op jeugdige leeftijd in de wind geslagen. Ze wilde niet alleen klakkeloos passen en ideeën van choreografen uitvoeren, ze wilde veel meer. Een Sarah Bernardt van de dans moet ze voor zichzelf als einddoel hebben gezien. Haar boek begint niet voor niets met citaten van Plato en Schiller.

Links: Gelsey Kirkland als ‘Giselle’, 1975
Boven: Kirkland als Lise in het ballet ‘La Fille mal gardée’, 1974

Kirkland begon haar danscarrière als achtjarige in 1960 in de Newyorkse school of American Ballet, ze was er één in de horde van voornamelijk uitgemergelde balletmeisjes die zich met ziel en zaligheid wilden uitleveren aan grootmeester George Balanchine (1904-1983) en zijn choreografische muze. Balanchine trachtte zijn vrouwelijke discipelen zoveel mogelijk naar een - zijn - ideaalbeeld te modelleren: razendsnelle, langbenige gazellen, soepel, muzikaal en met de aantrekkingskracht van koud vuur.

Hoe keihard dat vormingsproces kon en kan zijn, zeker in een stad als New York waar het dansersaanbod overgroot is, wordt niet alleen door Kirkland beschreven; haar New York City Ballet-collega Tony Bentley maakte het publiek in haar uiterst waarheidsgetrouw verslag Een Winterseizoen al eerder deelgenoot van het pijnlijke maar voor velen zaligmakende proces van ‘loutering’ in de specifieke balletcultus à la Balanchine.

Kirkland, die heel lang het uiterlijk bleef houden van een lieftallig balletpoppetje (de ‘marsepeinen herderin’ in de Notenkraker was een van de eerste rolletjes die Balanchine haar toevertrouwde) leed duidelijk - en begrijpelijk misschien in een omgeving waar fysieke competitie nummer 1 is - aan een minderwaardigheidscomplex. Hoe kundig ze technisch ook danste, een languissante tijgerkat zou ze nooit worden, dat uiterlijk had de natuur haar niet toebedacht. En dat, dacht ze, was nu juist het attribuut waarmee ze leermeesters zowel als partners kon behagen en om de tuin leiden. Ondanks haar vroegtijdig succes - in 1970 al danst ze de hoofdrol in Strawinsky's Vuurvogel - begint ze verbitterd kunstgrepen op haar uiterlijk toe te passen, siliconeninjecties, niet alleen om haar borsten groter en - dus? - aantrekkelijker te maken (‘O, Gels,’ roept een grijpgrage mannelijke collega, ‘ze lijken wel bevroren. Koud als de tieten van een heks’), maar ook in haar lippen om een pruilmond te fabriceren. Ze laat haar oren verkleinen en haar gebit wordt grondig gereguleerd. Alles voor de uiterlijke schijn. Negentien jaar is ze dan, hooguit.

Hoewel ze nog maar heel kort professioneel danst, is de kritiek die ze op haar omgeving heeft ongezouten: choreografen, leraren, partners, collega's, bijna niemand deugt in haar veeleisende ogen. Maar het minst van allen, vindt ze, deugt zijzelf.

Overspannen

Als de groep in 1972 naar Balanchines geboorteland, de Sovjetunie, op tournee gaat, hoopt Kirkland in de befaamde Russische opleidingsmethode haar heil te vinden. Maar voordat het zover is, lezen we hoe ze in haar hotelkamer in Moskou een krakend radiootje (bang om afgeluisterd te worden, maar wat valt dáár nu te horen?) met een hamer in elkaar tracht te slaan, er maandverband in propt en er koffie over uitgiet. Terwijl ik als lezer denk: wat een overspannen dame, schrijft zij: ‘Wat een vreselijk land, wat een systeem.’ Uit diezelfde vermaledijde Sovjetunie vlucht in 1977 Michael Barisjnikov, en deze absolute topdanser kiest, in Amerika aangekomen, Kirkland tot vaste partner. Nu zal haar zo langbegeerde artistieke ontwikkeling dan toch beginnen. Ze verlaat de groep van Balanchine en koestert zich tijdens de ontelbare galavoorstellingen die Barisjnikov met haar geeft in de overweldigende publiciteit die zijn deel wordt. Zijn deel, let wel. Want weer komt Kirkland, denkt vooral zijzelf, bedrogen uit. Wat als een artistieke wedergeboorte leek te beginnen - wég onder het abstracte bewegingsjuk van Balanchine - draait opnieuw uit op onlustgevoelens en jaloezie: ook Barisjnikov blijkt in haar ogen - en wás waarschijnlijk ook - een keiharde carrièremaker, gefascineerd door de charmes van de dollar en alleen geïnteresseerd in eigen succes. Zodra Kirkland haar artistieke wensen kenbaar begint te maken laat Barisjnikov haar zeer koeltjes merken dat hij in haar zucht naar kunstzinnige verdieping niet is geïnteresseerd. Hun samen leven en werken eindigt in vernederende taferelen voor voornamelijk de vrouwelijke helft van het duo, Kirkland dus weer.

Terwijl Barisjnikovs ster pijlsnel omhoog schiet - hij wordt artistiek leider van American Ballet Theatre, maakt films en wordt achtervolgd door de ‘beau’ en voornamelijk ‘riche monde’ - raakt Kirkland aan de drugs, van vrij onschuldige al snel via vriendjes maar ook danscollega's aan desastreuzer middelen. Haar balletcarrière en haar leven vallen op huiveringwekkende manier aan duigen, een aaneenschakeling van ontslagen, afgebroken relaties, processen, opnamen in ziekenhuizen, vluchtpogingen zijn haar deel, en alsof dat niet genoeg is: ze heeft altijd de wetenschap dat de vakpers en haar collega's haar odyssee gadeslaan. Met de moed der wanhoop tracht ze terug naar Balanchine te gaan. ‘You see, dear,’ zegt haar oude leermeester, ‘als ik jou terugneem, wat moet ik dan met de anderen? Die moeten ook dansen. Alles in de groep is nu op een bepaalde manier georganiseerd.’ Ze kan gaan.

‘Wat moet je met al die beroemde mensen?’ laat haar moeder haar weten. ‘Die denken alleen aan zichzelf. Kom naar huis, wij houden van je.’

Gehavend

Van dat alles heeft Kirkland uiterst eerlijk, uiterst nauwgezet verslag uitgebracht, want dankzij echtgenoot en mede-auteur Greg Lawrence is ze uiteindelijk alles toch te boven gekomen. Haar speurtocht naar het verdiepen van zichzelf via de dans is een waarachtige, wat zij daarover zegt is intelligent, ook al blijft het zoeken hulpeloos en vindt zij - soms willens en wetens - nergens en bij niemand houvast: de werkmethoden van de grootste vakmensen van deze tijd, Balanchine, Robbins, Macmillan, Barisjnikov, keurt ze koppig en systematisch af. Heel duidelijk wordt in elk geval hoe de choreograaf - in tegenstelling tot schilders, schrijvers, componisten - als enig scheppend kunstenaar onmiddellijk en ter plekke met levend materiaal, de dansers, aan het werk gaat. Met alle complicaties en frustraties, zoals in Dancing on my Grave uit de doeken wordt gedaan, van dien.

Op het omslag van Kirklands boek prijkt een recente foto van de schrijfster, een tragische, wat geflipte first lady met een gehavende glimlach. Binnenin een foto uit haar vroegere Balanchine-periode, van vóór de siliconeninjecties en de grootste frustraties: een frêle, lenteachtige schoonheid, eenvoudig en zonder opsmuk. ‘Just do the steps, dear, as I told you to do,’ hoor ik Balanchine zeggen. Had Kirkland maar geluisterd. Maar dan had ze dit toch wel aangrijpende boek niet geschreven.

■