Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 12]

De moord op de zigeuners
Een onderbelichte tragedie

And the violins stopped playing A Story of the Gypsy Holocaust door Alexander Ramati Uitgever: Coronet Books, 237 p. Importeur: Van Ditmar, f20,25

Jan Meyers

Op 27 november 1942 speelt het zigeunertrio Mirga, man, vrouw en zeventienjarige zoon Roman, in een nachtclub in Warschau. Op verzoek van een Duitse officier brengen zij Brahms en Liszt ten gehore. Op het visitekaartje dat zij na afloop ontvangen staat ‘dr. Josef Mengele’. Zo begint And the Violins Stopped Playing.

Alexander Ramati, Amerikaan van Poolse origine, had al een aantal succesvolle romans op zijn naam staan, toen hij besloot om een boek over de zigeunerholocaust te schrijven. Hij nam contact op met Grattan Puxon, secretaris-generaal van het Zigeuner Wereldcongres op wiens uitnodiging hij een treffen van zigeuners uit achtentwintig landen bijwoonde. Hier zegt hij Roman Mirga te hebben ontmoet die hij als ik-figuur in zijn verhaal laat optreden. Het is het verslag van een gruwelijke odyssee van een groep van aanvankelijk vijfentachtig zigeuners die om aan de nazi's te ontkomen op weg gingen naar Hongarije. Het was 1943; Hongarije, Hitlers bondgenoot, was nog baas in eigen huis.

Ramati heeft veel research verricht, is te rade gegaan bij ooggetuigen, archieven, vertegenwoordigers van het Zigeuner Wereldcongres en van het Jad Wasjem-instituut te Jeruzalem en schrijvers als Donald Kenrick en Jerzy Focowski, zigeunerkenners bij uitstek. Bovendien kende hij uit eigen ervaring de toenmalige toestanden in Polen; hij woonde er tot de Duitse inval, waarna hij naar Rusland vluchtte. Dit was het begin van een avontuurlijk bestaan als combattant en oorlogscorrespondent. Door dit alles maakt zijn boek dat een beeld wil geven van de vernietiging van de Oosteuropese zigeuners een zeer authentieke indruk, al is het verhaal fictie. Ik zie maar één kleine uitglijder: de hoofdpersoon veronderstelt van een in de verte rijdende trein dat die goud dat uit de monden van vergasten is geroofd, naar het Reich transporteert, wat een buitenstaander begin 1943 niet wist.

‘Onkel Mengele’

Al lezend moest ik af en toe aan de novelle ‘Kinderjaren’ van Jona Oberski denken. Bij hem is het de moeder die door de ogen van de ik-figuur als een stralende persoonlijkheid voor ons oprijst, bij Ramati de vader onder wiens leiding de zigeunergroep, zij het aanmerkelijk uitgedund, Hongarije bereikt. Daar vindt men evenwel niet de veiligheid waarvoor men is gekomen: voorjaar 1944 bezet Hitler het land. Zijn grote buit wordt gevormd door de Hongaarse joden die Eichmann in duivels tempo naar de ondergang stuurt. En passant worden de zigeuners meegenomen; Mirga en de zijnen belanden in Auschwitz. De lezer die vanaf het omineuze begin niets anders heeft verwacht, ziet Mengele weer optreden.

Op 1 augustus 1944 is het hele zigeunerkamp, in Auschwitz, vierduizend personen, vergast. Ramati had hier kunnen vertellen dat ‘Onkel Mengele’ bij die gelegenheid een voor hem karakteristieke rol speelde: kinderen met wie hij ‘bevriend’ was en die hij snoep placht te geven, bracht hij zelf naar de gaskamer. Omdat Roman, die optrad als Mengeles tolk, het verhaal vertelt, staat bij voorbaat vast dat hij erdoor komt.

Bij monde van zijn hoofdpersoon klaagt Ramati erover dat de zigeunerholocaust in vergelijking met die van de joden zo weinig aandacht heeft gekregen. Alsof de tienduizenden zigeuners die zijn omgebracht niet de moeite waard zouden zijn naast de miljoenen joden! Misschien komt dat niet alleen door de getalsverhouding van lijken, maar ook doordat er zoveel joodse schrijvers en historici zijn en een joodse staat. Dat er voor zigeuners geen sprake is van ‘Wiedergutmachung’, noch individueel, noch collectief, is een groot onrecht.

Van Gogh heeft gezegd dat iemand niet dood is, zolang er nog over hem wordt gesproken. And the Violins Stopped Playing draagt ertoe bij dat de slachtoffers van de zigeunerholocaust voort blijven leven in het geheugen van de mensheid.

■