Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 12]

Nog steeds veel natuurmystiek in het hoge noorden
Bezorgdheid van Scandinavische schrijvers over de toekomst

De laatste stad van de goden door Tor Age Bringsvaerd Uitgever: Flint, 181 p., f27,90
Nazomeridylle door Pelle Goldin Uitgever: Flint, 118 p., f24,90
De gouden bol door Hanne Marie Svendsen Uitgever: Flint, 212 p., f29,90
Homo falsus of de perfecte moord door Jan Kjaerstad Uitgever: Flint, 479 p., f39,90

Atte Jongstra

In de Scandinavische letteren speelt de natuur een grote rol, misschien wel vergelijkbaar met in de Nederlandse letteren het calvinisme. Soms gaat een boek helemaal over dat onderwerp, maar meestal is het op de achtergrond aanwezig en van grotere invloed dan je op het eerste gezicht zou aannemen. Een boek als Markens grøde, de roman waarvoor Knut Hamsun in 1920 de Nobelprijs kreeg, demonstreert het van de eerste tot de laatste bladzijde, net zoals de fraaie roman Fuglarne van de eveneens Noorse schrijver Tarjej Vesaas. En hoewel de romans van Knut Faldbakken veelal relatieproblematiek van de moderne tijd tot onderwerp hebben, is ook daar de natuur (en het weer!) van stille, maar niet weg te denken invloed op de gebeurtenissen. Een verklaring ligt voor de hand: je hoeft maar een blik op de kaart van de Scandinavische landen te werpen.

In het ‘Noordse’ denken neemt de natuurmystiek ondanks de ‘moderne tijd’ nog steeds een grote plaats in. Ik heb er een aantal jaren over gedaan om dat als Nederlander te kunnen begrijpen. In de ogen van veel Nederlanders - om eens iets te noemen - zijn de schilderijen van Strindberg primitief amateurwerk: ondertussen zijn ze als pogingen om al schilderend een soort ‘eenheid’ met de natuur te bereiken in alle gedrevenheid en bezetenheid fascinerend. Naar ons oordeel echter ligt bij natuurmystieke literatuur of natuurmystieke schilderkunst het cliché op de loer. Titels van Scandinavische auteurs als Als de wolven huilen rond het bosmeer... of Eeuwig zingen de bossen gebruiken wij hier alleen om glimlachend over melancholische Zweden of sombere Noren te spreken, die boeken schrijven vol mythische wezens als nøkken, draugen en tomtegubben.

Vuurtoren, schilderij van August Strindberg, 1901

Gemythologiseerde wezens

Ondanks mijn pogingen vier nieuwe vertalingen uit het Scandinavische taalgebied met een Scandinavische bril op te lezen, struikel ik in de roman De laatste stad van de goden van de Noor Tor Age Bringsvaerd over de clichés. Het verhaal speelt in de toekomst, ‘ver na de grote paddestoel’, en is bevolkt met alle mogelijke gemythologiseerde wezens. De vader van de hoofdpersoon blijkt zelfs een machine, die zijn handen af kan schroeven en vervolgens vernietigende bliksemstralen af kan vuren op een vijand in luchtvaartuigen die hier ‘ijzeren vogels’ heten. Bringsvaerd voert ons mee naar een toekomstig stenen tijdperk, waarin de mens strijd moet voeren tegen ratten, honden en robots van duistere afkomst. Ordinaire science-fiction en niets meer?

Ook in het debuut van de Deense schrijver Pelle Goldin Nazomeridylle komen we in een andere wereld terecht waarin we elk moment een te voorschijn schietende trol zouden kunnen verwachten. Er is sprake van een geheimzinnige, duivelse slotvrouwe, een onderaards stelsel van geheime gangen waaruit niemand terugkeert en een mysterieus kasteel. Een ‘luchtig’ verhaal noemt uitgever Flint het op de omslag, ‘over een labyrintische liefde die bovengronds niet te realiseren is’. Even verder heet het ‘de strijd van de mens die zoekt naar het binnenste van het verborgene’. Mystiek?

Heel veel aardiger is De gouden bol van de Deense schrijfster Hanne Marie Svendsen, een roman over vierhonderd jaar menselijk bestaan op een vrij afgelegen eiland. Van de tijd waarin de huizen strooien daken hebben, tot voorbij onze dagen, als milieuverontreiniging het bestaan op het eiland onmogelijk maakt. Prachtig beschrijft Hanne Marie Svendsen hoe het leven zich in de tijd ontwikkelt, en vooral haar vrouwenportretten zijn schitterend. Van geslacht op geslacht ontmoeten we vrouwen die dieper dan de oppervlakte kunnen kijken, en vanaf het begin gebeuren er dingen die wij niet kunnen verklaren. Zo blijken twee heren Hokbien (een soort Jansen en Jansens in zaken) robots te zijn waarin zo nu en dan een luikje openspringt; en ook de gouden bol uit de titel bezit onvermoede krachten. Aan het eind nemen de wonderen echter de macht over in De gouden bol. De laatst overgebleven eilandbewoners verlaten hun troosteloos geworden woonplaats per zwevend bos: ‘Zo vlogen we weg en vliegen we al een eeuwigheid en een onderdeel van een seconde. Terwijl we door de ruimte zweven komen we andere bossen tegen die zich hebben losgerukt. Ze wiegen rustig voort met hun dieren- en vogellast. Een schip met witte zeilen schommelt voorbij.’ Waarschuwt Hanne Marie Svendsen ons hier in sprookjesachtig proza voor een gedwongen uittocht als we de natuur voorgoed hebben verpest?

Van de Noorse schrijver Jan Kjaerstad verscheen in Nederlandse vertaling Homo falsus of de perfecte moord, een ‘stadsroman’ ditmaal. ‘Leven is,’ zo begint het motto (Ibsen), ‘oorlog met trollen in de gewelven van je hart en je hersenen. Schrijven is - een vonnis over jezelf uitspreken.’ Meer dan de trollen in dit motto komen we in Homo falsus aan mythische figuren niet tegen. Dat betekent niet dat er niets wonderlijks gebeurt: het personage dat door de hoofdpersoon (een schrijver) in het leven wordt geroepen is in staat door een oosterse truc mannen tijdens het hoogtepunt van de geslachtsdaad te doen verdwijnen. De extreem feministische vrouw komt in contact met haar zorgvuldig uitgezochte slachtoffers door hun anonieme brieven te sturen. Gevoelens laat de schrijver de vrouw niet koesteren, ze is ‘iemand met een computerbrein, opgegroeid in een maatschappij die gebaseerd is op de dialectiek tussen 1 en 0, goed en kwaad. Een vrouw die twee en twee alleen maar logisch combineert, optelt, zonder een wil tot synthese, een produkt van deze samenleving, een kil, calculerend mens’.

Sluipende beïnvloeding

De schrijver besluit iets in het karakter van de vrouw te veranderen als hij zelf anonieme brieven gaat ontvangen. Of besluit hij haar met moorden te laten ophouden als hij in werkelijkheid, in de krant, leest over de in het niets verdwenen slachtoffers? Schuldgevoel gaat hem in ieder geval zo plagen dat hij in een inrichting terecht komt. En eigenlijk voelt hij zich daar tevreden. Want ‘wat is er de lol van om in een maatschappij te leven waar men de nieuwe mens niet ziet en niet accepteert, waar men niet wil aannemen dat de heersers zonder geweten en moraal regeren, waar de mensen niet inzien dat ze blootstaan aan een sluipende beïnvloeding waardoor ze zich sterker en meer tevreden gaan voelen?’

Homo falsus of de perfecte moord is een nogal wijdlopige roman met hier en daar schitterende passages, met veel nachtelijke tochten door Oslo die we op het plattegrondje dat de uitgever erbij leverde kunnen nalopen. Jan Kjaerstad heeft zich gelukkig niet laten verleiden tot allerlei kosmische ontwikkelingen, zijn spel met werkelijkheid en fictie vervluchtigt nergens tot vage, ruimtelijke symboliek. Ondertussen lijkt hij net zo bezorgd over de toekomst van de mens op aarde als de drie schrijvers die ik hier eerder noemde. Een toevalligheid? Misschien heeft uitgever Flint deze romans juist om de thematiek laten vertalen. Ik weet het niet. Pelle Goldin heeft weliswaar met zijn debuut Nazomeridylle nog geen gevestigde status verworven. Maar Tor Age Bringsvaerd kreeg voor zijn gehele oeuvre al eens een literaire prijs; Hanne Marie Svendens De gouden bol werd door de Deense critici in 1985 tot ‘beste roman’ uitgeroepen, terwijl een jaar daarvoor de Noorse recensenten Jan Kjaerstads Homo falsus het beste boek vonden. Het heeft er alle schijn van dat men zich daar in het noorden ook in literaire kringen ernstig bezorgd aan het maken is over de plaats van de mens in de natuur. Het streven één te worden met die natuur dreigt in de toekomst bijvoorbaat vruchteloos te worden. En dat is wel het ergste dat een Scandinaviër - schrijver of geen schrijver - kan overkomen.

■