Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 1]

VN Vrij Nederland
Boekenbijlage
11 april 1987 - nummer 15

Kamperen in de ruïnes van de beschaving
Na acht jaar schreef V.S. Naipaul weer een schitterende roman

The Enigma of Arrival door V.S. Naipaul Uitgever: Viking, 318 p., Amerikaanse editie: Knopf, f43,05

Anthony Paul

De laatste paar jaar leek het of V.S. Naipaul de roman had ingeruild voor de veredelde journalistiek van zijn sombere verslagen over Zuid-Afrika en het Verre Oosten. Zijn nieuwe roman, The Enigma of Arrival, verschijnt bijna acht jaar na de vorige, A Bend in the River. Wanneer u dus, zoals ik, Naipaul als romanschrijver prefereert boven Naipaul als superieure journalist, zult u grote verwachtingen koesteren van dit boek. Op het eerste gezicht wordt u misschien teleurgesteld: het lijkt alsof de schrijver ons verleid heeft een boek te lezen dat helemaal geen roman is maar een poging tot een intieme, beschouwende autobiografie. Men krijgt de indruk dat hij niets verzonnen heeft; voor zover ik kan nagaan zijn de verteller en hijzelf één en dezelfde persoon. Het boek gaat over een schrijver uit Trinidad die op zijn achttiende voor het eerst in Engeland komt, met een beurs voor Oxford (in 1950), en zich vervolgens in een van de mooiste gebieden van het Engelse platteland vestigt. Doordat hij geleidelijk meer gaat begrijpen van de plaats waar hij woont ontwikkelt hij een beter begrip van zichzelf, van de wereld en van het wonder en het mysterie van het leven. Of het een roman is of niet - hoewel de vraag er niet toe doet ben ik geneigd te denken dat het dat is -, een prachtig en fascinerend literair kunstwerk is het zeker.

De streek in Engeland waar Naipaul woont, en waar hij zijn welwillende doch meedogenloze blik op richt, is het landelijke Wiltshire, in Zuidwest-Engeland. Dit was ook het land van Thomas Hardy, die het ‘Wessex’ noemde: een streek vol vriendelijke dorpjes, bossen, grote landgoederen en glooiende krijtheuvels waarop de grote prehistorische tempel van Stonehenge staat.

Als Naipaul er pas is weet hij niet waarnaar hij kijkt - hij denkt dat alles in deze idyllische streek ‘oeroud en typisch’ is: gebouwen, bomen, mensen, ze lijken er altijd geweest te zijn. Tegelijkertijd heeft hij een scherp oog voor afbraak, voor verval. Dat stamt uit zijn jeugd in Trinidad, ‘de half-ingestorte of bouwvallige huizen waarin we woonden, onze talrijke verhuizingen, onze onzekerheid in het algemeen. Misschien ging dit soort gevoel ook wel dieper...’ Geleidelijk aan begint hij te begrijpen dat alles in Engeland, net als in Trinidad, voorlopig en tijdelijk is, onderhevig aan verandering, geschiedenis en dood. Hij woont in een huisje op een vervallen landgoed dat stamt uit de optimistische tijd van het rijke Britse imperium van rond 1900. Als het landgoed niet in verval geraakt was, zou hij zelf, ook een produkt van het Britse imperium, daar niet wonen. Enzovoort.

V.S. Naipaul

Rariteit

Het boek lijkt kalm, net als het leven, en ook net als in het leven bedriegt de schijn. Wat stabiel lijkt is voortdurend aan het veranderen, en als de gebeurtenissen op rampzalige wijze toeslaan lijken ze weliswaar als donderslagen bij heldere hemel te komen, maar ze zijn altijd het resultaat van de loop der gebeurtenissen: bomen en gebouwen worden vernietigd en het vertrouwde uiterlijk van de dingen wordt voor altijd gewijzigd, mensen raken hun banen kwijt en moeten een nieuwe identiteit opbouwen, de schrijver wordt ziek en voelt zich plotseling een man van middelbare leeftijd, er wordt een moord gepleegd.

In het eerste van de vijf delen van de roman speelt een buurman van Naipaul, een arbeider genaamd Jack, de hoofdrol. Jack appelleert aan Naipauls verbeelding als een man in harmonie met zijn omgeving en met de seizoenen, in tegenstelling tot de ontwortelde Naipaul, die zich een rariteit voelt. Maar als Jack ziek wordt en sterft worden zijn keurige huisje en goedverzorgde tuin een ruïne: de schrijver begrijpt dat ‘zoveel dat traditioneel leek, afkomstig uit het landschap, dingen die mensen deden - het planten van de eenjarigen, het voederen van de ganzen, het bijknippen van de heg, het snoeien van de fruitbomen -, toch niet traditioneel of instinctief geweest bleken te zijn maar een onderdeel gevormd hadden van Jacks doen en laten.’ Als er een einde komt aan het korte leven dat iemand beschoren is, verandert de wereld. Maar het leven van Jack is belangrijk om de eenvoudige reden dat hij leefde en, tijdens zijn leven, een tuin gecreëerd en de seizoenen gevolgd had. En Naipaul ziet de wijze waarop Jack gestorven is - kort nadat hij zich voor een laatste drankje naar het café gesleept had - als een dappere en vrome bevestiging van het grote belang van het leven zelf.

Het boek is met uiterste concentratie geschreven en vereist ook een zekere inspanning van de lezer; een inspanning die rijkelijk beloond wordt. Gevoelig voor elke nuance van verandering doet Naipaul op een schitterend gedetailleerde wijze verslag van een bepaalde plaats in een bepaalde tijd. Hoewel hij ontvankelijk is voor de schoonheid en poëzie van het verval geeft hij zich er niet aan over maar ob-

Vervolg op pagina 4