Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 13]

Literatuur als schoudervulling
Het modieuze proza over niks van Stefan Hertmans

Gestolde wolken door Stefan Hertmans Uitgever: Meulenhoff, 163 p., f27,50

Carel Peeters

Het is natuurlijk buitengewoon economnisch wanneer ik tijdens het lezen van een roman aan talloze andere dingen kan gaan denken. Het is een ongekende weelde, waar ik nog niet zo goed mee overweg kan. Het is een ervaring die ik ook niet voor mezelf wil houden, omdat er legio mensen zijn die tijdens het lezen van een boek wel willen denken aan al die dingen die ze nog moeten doen of waar ze hun gedachten nog over moeten laten gaan. De literatuur die nu aan het ontstaan is, is voor hen een uitkomst. Ik heb het over het literaire postmodernisme, inzonderheid de Vlaamse variant zoals die wordt vertegenwoordigd door Stefan Hertmans in zijn verhalen Gestolde wolken.

Kenmerkend voor het literaire postmodernisme is dat het er niet zo veel toe doet wat er staat, als er maar wat staat. Bijvoorbeeld: ‘Sneeuwklok rankt om pioenen, herfstroos bloeit in de ruit, alruin en puimsteen willen gloeien, rijp fruit vriest in de vijvers van herinnering tot kerstbal aan een omgehakte eik.’ Of: ‘Anton opent het raam. Een hand verschijnt, draait een halve slag, bindt oude koffie in een bruine transparante draad tussen het voetpad, en zijn hand tot bijna-aanraking.’ Bij zulke zinnen beginnen ik dus aan andere dingen te denken.

Heb ik het goed dan gaat het in het verhaal waaruit deze zinnen zijn gelicht over een Anton die zich ergens in het zonnige zuiden verveelt en die een meisje tegenkomt met de naam Pina. Er waren momenten waarop ik dacht dat het wel redelijk zou zijn als ik hier zou beweren dat zij naar een hotel gaan en dat ze daar de liefde bedrijven, maar ik ben terughoudend, ik weet het niet echt zeker. Ik zeg alleen: het zou kunnen, want er zijn aanwijzingen. Dit verhaal, ‘Mango’, besluit deze bundel verhalen, en dat is maar goed ook. Het is waarachtig geen pretje om te werken terwijl je eigenlijk niks aan het doen bent en dan te moeten lezen: ‘Ach, denkt Anton gemelijk. Iedere uitspraak is tweemaal gelijk aan zichzelf - ze is niet alleen noodlottig tautologisch, ook haar drager, het systeem, verwijst naar zichzelf.’ Dit is gebaudrilleerde literatuur: radeloze teksten die in zichzelf verstrikt zijn.

Stefan Hertmans
lieve blancouaert

Ik was er niet op verdacht. Niets vermoedend begon ik aan het eerste in fragmenten opgedeelde verhaal en dacht: nou ja, wat niet is kan nog komen. Maar bij het tweede verhaal begon ik toch suspicious te worden en oriënteerde ik me omtrent de andere verhalen. En jawel, daar stonden ze, de zinnen waarin de hele familie van het postmoderne vocabulaire, geheel vrijblijvend en gemelijk, figureert: ‘transparant’, ‘fataal’, ‘alles vloeibaar’, ‘de bibliotheek’, ‘grenzeloos’ en ‘zonder overgangen’, ‘de spiegels’, ‘tactiele beweeglijkheid’, ‘de illusie van de illusie’. In deze verhalen heerst de helse willekeur en wordt men vergast op alinea's als deze: ‘Ik brons geknield, duizend gezichten in één handeling, vervluchtigend in steen of verf, een opgejaagd, verdwalend beeld door eeuwen raspen, krabben, kappen, vegen, schrappen, komt telkens weer een bloedhoorn boven, een schorpioenhaak gelijk, door neuzen, ogen barokke interieurs en geelgroene salamanders, een gifbloem van verstoffing, neon, geschilde granaatappel, airconditioning, jeuk.’

Er is nauwelijks iets vreselijkers dan proza waarin het er niet of nauwelijks toe doet wat er staat. Behalve een gemelijke sfeer is er weinig concreets te vinden in de verhalen van Hertmans, en men weet hoe concreet een gemelijke sfeer kan zijn. Ik moet niet overdrijven: er is één verhaal, ‘Edward’, en daarin treedt een man op, zijn vrouw en zijn kinderen, en een drummer. Het is een wat broeierig verhaal, maar het is een verhaal. De vrouw baart kinderen die een onverwachte teint hebben, donkerder dan men zou verwachten van een echtpaar bestaande uit twee bleekneuzen. De man begint steeds slechter te zien en moet een steeds sterkere bril hebben. Er staan in dit verhaal ook een paar mooie passages, waaruit ik opmaak dat Hertmans misschien wel aanleg heeft voor schrijven.

Nomadisch zieleleven

Het opmerkelijke is de zelfgenoegzaamheid, de spelende tevredenheid waarmee Hertmans over niks schrijft. Hij heeft zich passend modieus opgesteld, zijn hoofd naar de wind gericht en er is het een en ander in zijn oor gewaaid omtrent de ontastbaarheid van de werkelijkheid, het ‘vlottende’ van alles, het ‘nomadische’ zieleleven, en dat ‘alles naar zichzelf verwijst’. Het verbazende is dat hij zoveel moeite doet voor niks en kennelijk nog een restje lust heeft om zulke esthetische bouwwerkjes van lucht te maken. Misschien steekt hier de gedachte achter dat men op deze manier ‘de geest van de tijd’ kan vangen. Maar hoe vangt men de geest van de tijd als er geen netje is om het in te vangen?

In laatste verhaal komt een brief voor van de eerder genoemde Anton. Aan wie de brief gericht is, ik zou het niet weten. Aan iedereen en niemand. Men zou kunnen zeggen - ik bijf terughoudend - dat deze Anton zich hierin portretteert, maar ik geeft toe dat ik verantwoordelijk ben voor deze karakteristiek, want ‘portret’ is wel érg concreet voor zoiets amorfs als deze Anton. Zeker is wel dat in deze brief de postmoderne geestesgesteldheid treffend onder woorden gebracht wordt - ook al schiet je daar verder niets mee op:

‘De persoonlijkheid is nergens. In alle stemmen die ik naboots, van falset tot het bijna geluidloos huilen van de virtuoze komediant, ben ik zelf nergens en overal tegelijk. De tijd van het herkende register was een laatste wanhoopskreet: we hebben onze persoonlijkheid nu eindelijk con brio verloren. De mythische draken die de tempels en burchten van het vroegere ik met hun transparant gloeiende bloed vulden, slapen op de bodem van een onzichtbare rivier: die van het perpetuum mobile. In alles wat ik zeg is de vruchteloosheid van het zeggen geslopen, heimelijk, vals, en aan mijn stem verknocht, maar niet aan mij - een sluipend monster, het huisdier van de leugenachtigheid. In de variabiliteit en de stijlloosheid, in het provocerend eclectisme dat door elk van mijn woorden heen breekt, wordt tenslotte toch een ik geboren: veelvormig, etherisch, cynisch en fataal - de opheffing van de comtemplatie door de belachelijke hypertrofie van het spiegelpaleis: wie zichzelf honderdmaal simultaan ziet is verloren.

In deze verlorenheid, in de desolate woestijn van ontelbare weerspiegelingen, ben ik zo onmogelijk als een slapende dode, overal en nergens aanwezig, wordt erin geboren en weer opgenomen: een stem die mij niet toebehoort.

O, als de avond over spiegels dauwt, de blauwkoele ondoorzichtigheid van het weerspiegelde: stilleven met tropische vrucht, exotisch lichaam en masker. Een onduidelijk continent toont zich in de pitten van de opengesneden vrucht.

Er is een koor van stemmen in deze pitten aanwezig, een onherkenbare tactiele beweeglijkheid die mij de mogelijkheid biedt voor iedereen en niemand representatief te zijn - om de totale onverantwoordelijkheid als mijn meest onverbiddelijke taak te beleven; inmiddels verblijf ik in deze nietpersoonlijkheid, uw multiperformende en toegenegen Anton.’

Deze brief is, in tegenstelling tot wat de schrijver over zichzelf zegt, wel degelijk representatief.

Ik lig niet te slapen op de bodem van een onzichtbare rivier, mijn stem behoort mijzelf toe, ik zie mijzelf niet honderdmaal simultaan, en ik ben wel degelijk hier aanwezig als ik schrijf: wat een kokette en modieuze onzin. Dit is literatuur als schoudervulling.

■