Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 6]

Wegwijzer in de Duitse literatuur
Retorisch raffinement van criticus Marcel Reich-Ranicki

Lauter Lobreden door Marcel Reich-Ranicki Uitgever: Deutsche Verlags-Anstalt, 207 p., f29,25
Andere boeken van Marcel Reich-Ranicki, in pocket verschenen bij dtv, geïmporteerd door Van Ditmar: Deutsche literatur in West und Ost, f16,90 Entgegnung, f18,65 Nachprüfung, f15,90
Über Marcel Reich-Ranicki: Aufsätze und kommentare samengesteld door Jens Jessen Uitgever: dtv, 268 p., f18,65

Wil Rouleaux

Hij geldt als verreweg de bekendste Duitse literatuurcriticus. Zijn werk is bekroond met praktisch alle belangrijke literaire prijzen die de Bondsrepubliek te vergeven heeft. De romancier Wolfgang Koeppen merkte eens over hem op: ‘Hij schrijft over me, dus ben ik.’ Zijn invloed op het literaire wereldje bij onze oosterburen is onpeilbaar en kan nog het beste worden geïllustreerd met een citaat van Suhrkamp-uitgever Siegfried Unseld: ‘Im literarischen Leben unseres Landes hat er eine Wirkung entfaltet, die bislang kein anderer erreichte.’

Marcel Reich-Ranicki, over wie het hier gaat, schrijft nu al tientallen jaren veelgelezen en veelbesproken literaire kritieken; vroeger in Die Zeit en tegenwoordig in de Frankfurter Allgemeine. Er is bijna geen enkele naoorlogse Duitse schrijver van enig niveau waarover hij niet geschreven heeft. Maar ook over oude en moderne klassieken heeft hij regelmatig het woord gevoerd. Zijn lange artikelen zijn merendeels gebundeld, en sommige van zijn in totaal vijftien boeken - waarvan de belangrijkste hieronder worden toegelicht - gelden als standaardwerken op het gebied van de literatuurkritiek. Naast zijn verzamelbundels heeft Reich-Ranicki ook boeken op zijn naam staan over Goethe, Heinrich Böll en Wolfgang Koeppen, over emigrantenliteratuur en DDR-schrijvers. Een veelzijdig en uitermate produktief criticus kortom, die de laatste jaren ondanks het feit dat hij langzamerhand op leeftijd begint te komen (hij is zesenzestig) steeds actiever lijkt te worden en trouwens recentelijk nog menige Duitse debutant ontdekt heeft.

Marcel Reich-Ranicki werd in 1920 in Polen uit joodse ouders geboren. Zijn gymnasiumjaren bracht hij in Berlijn door, maar kort na zijn eindexamen in 1938 werd hij gearresteerd en overgebracht naar het Warschause getto. Daar werkte hij als tolk en vertaler. Door list en toeval kon hij aan de deportatie en dus aan de dood ontkomen, maar onder uiterst penibele omstandigheden zat hij bijna drie jaar ondergedoken in Warschau. Na de oorlog - zijn familie was bijna volledig omgekomen - werd hij lid van de Poolse communistische partij. Hij werkte op het Warschause ministerie van Buitenlandse Zaken, en was zelfs twee jaar hoofd van de Poolse ambassade in Londen. In 1949 nam hij ontslag, terug in Warschau werd hij wegens ‘ideologische vervreemding’ voor enige tijd gearresteerd. Na zijn vrijlating was Reich-Ranicki actief als vertaler, lector en publicist. In 1958 vertrok hij naar West-Duitsland, waar hij enkele jaren voor diverse kranten en tijdschriften werkte, tot hij in 1960 criticus werd bij het weekblad Die Zeit. Als een van de weinige critici onder de schrijvers nam hij in de jaren zestig deel aan de bijeenkomsten van de fameuze Gruppe 47, en zijn faam werd tevens onderstreept door het feit dat hij - zonder universitaire opleiding dus - als gastprofessor verbonden was aan Amerikaanse en Zweedse universiteiten. Sinds 1973 is hij werkzaam bij de Frankfurter Allgemeine in de functie die in het Duits genoemd wordt ‘leitender Redakteur für Literatur und literarisches Leben’.

Marcel Reich-Ranicki

Loftrompet

Franz Kafka
david levine

Een van Marcel Reich-Ranicki's bekendste boeken (maar niet een van zijn interessantste) heet Lauter Verrise. Dit is een verzameling uiterst negatieve kritieken - voorafgegaan overigens door een briljant essay over de Duitse literatuurkritiek sinds Lessing - een verzameling die voor het eerst verscheen in 1970 maar sindsdien regelmatig in uitgebreide versies is herdrukt. Enige tijd geleden heeft dit boek een positieve pendant gekregen. Lauter Lobreden is de titel van een bundel waarin twintig laudatio's zijn opgenomen, die gehouden zijn bij

[p. 7]

prijsuitreikingen of jubilea van Duitse schrijvers, essayisten en uitgevers. Reich-Ranicki steekt in deze bundel de loftrompet over bekende auteurs als Heinrich Böll, Martin Walser, Siegfried Lenz of Friedrich Dürrenmatt, maar ook over Suhrkamp-uitgever Siegfried Unseld en over bekende Duitse essayisten als Peter Demetz en Walter Jens. Lauter Lobreden is een schitterende bundel, zowel inhoudelijk als stilistisch, een bundel die het analyserende karakter van Reich-Ranicki's overige werk enigszins mist, maar die op speelse wijze een grote eruditie demonstreert.

Max Frisch
david levine

Belangrijker nog dan dit boek, en een standaardwerk binnen de literaire kritiek is Deutsche Literatur in West und Ost. Dit werk verscheen voor het eerst in 1963, maar is sindsdien in enigszins gewijzigde vorm regelmatig herdrukt, voor het laatst twee jaar geleden. Reich-Ranicki analyseert hierin het werk van praktisch alle belangrijke naoorlogse Duitse schrijvers zoals dat in de jaren vijftig en zestig verscheen. Hij besteedt aandacht aan onder meer Frisch, Grass en Johnson, aan Böll, Seghers en Koeppen, maar ook aan veel in Nederland minder bekende of zelfs volslagen onbekende schrijvers. Samen met Entgegnung, dat in 1980 verscheen, en waarin het latere werk van bovengenoemde schrijvers wordt besproken, alsmede dat van jongere auteurs als Peter Handke, Thomas Bernhard en Botho Strauss, vormt dit boek een nuttige (en goedkope) gids voor iedereen die in de naoorlogse Duitse literatuur is geïnteresseerd.

Marcel Reich-Ranicki's essays over oudere Duitse literatuur zijn verzameld in Nachprüfung. In deze bundel uit 1980 ligt de nadruk op de grote Duitse schrijvers uit de eerste helft van deze eeuw. Daarbinnen gaat de meeste aandacht uit naar Thomas Mann, Schnitzler en Hofmannsthal, alsmede naar Kafka, Brecht en Tucholsky. Thomas Mann en Goethe gelden voor Reich-Ranicki als de twee grootste Duitse schrijvers. Bij herhaling heeft hij zich laten ontvallen dat Thomas Mann de grootste Duitse schrijver van deze eeuw is. Die opmerking heeft veel weg van een provocatie. En Franz Kafka dan, zo zou men kunnen vragen. Is Kafka minder dan Thomas Mann? Een antwoord op deze vraag is mijns inziens onmogelijk. Beiden, zowel de schrijver van Der Zauberberg als die van Der Prozess, zijn even groot - alleen op ander gebied. Thomas Mann heeft op weergaloze en ongeëvenaarde wijze een tijdperk afgesloten, dat van de burgerlijke psychologische roman. Franz Kafka daarentegen heeft op magistrale en nooit meer te evenaren wijze een nieuw tijdperk ingeluid, dat van de angst en de onzekerheid.

Natuurlijk houdt een keuze tussen Thomas Mann en Kafka ten faveure van de Lübecker tevens een literatuuropvatting in. Marcel Reich-Ranicki staat op goede voet met wat men psychologische realisten zou kunnen noemen, enigszins traditionele literatuur met andere woorden. Anderzijds heeft hij minder waardering voor experimentele schrijvers, en zeker niet voor ‘Avantgardisten von Beruf’ zoals hij het eens uitdrukte. Fritz Raddatz, de criticus van Die Zeit, noemde op grond van deze voorkeur zijn collega van de Frankfurter Allgemeine ooit een burgerlijk criticus en een epigoon van Georg Lukásc - die in de jaren dertig een pleidooi hield voor de klassieke romanvorm. Dit verwijt gaat echter enigszins te ver. Jarenlang heeft Marcel Reich-Ranicki een vurig pleidooi gehouden voor toch allerminst traditionele auteurs als Wolfgang Koeppen en Peter Weiss. En toen rechtse Duitse parlementariërs jaren geleden maatregelen eisten tegen progressieve schrijvers als Wolf Biermann en Uwe Johnson heeft hij deze met verve verdedigd. Bovendien was het Reich-Ranicki die in de jaren vijftig en zestig, toen de Duitse literaire kritiek en wetenschap zich grotendeels beperkte tot risicoloze vormanalyses - deels als reactie op de compromitterende rol van de germanistiek tijdens het Derde Rijk - een lans brak voor de maatschappelijke betekenis van literatuur.

Simpel en pregnant

Wat zijn Marcel Reich-Ranicki's verdere voorkeuren? In Nachprüfung staan zeer lovende essays over bijvoorbeeld Tucholsky (‘Des Jahrhunderts grösster Feuilletonist’) en Arthur Schnitzler, die trouwens een in Nederland zeer onderschat schrijver is. Verder heeft Reich-Ranicki veel waardering voor schrijvers van het tweede garnituur als Joseph Roth en Klaus Mann; over de laatste schrijft hij een werkelijk schitterend portret onder de titel ‘Schwermut und Schminke’. Onder de naoorlogse schrijvers, zoals geportretteerd in Entgegnung en Deutsche Literatur in West und Ost, toont hij zich een bewonderaar van Frisch, Koeppen en Bernhard, terwijl hij gereserveerder staat tegenover Grass en eigenlijk ook Böll. Ronduit negatief is hij over de jongste produkten van Botho Strauss en vooral Peter Handke, welke laatste hij ergens vergelijkt met Courts-Mahler. (Het kan nog dodelijker: Walter Jens noemde het voormalige talent Handke enkele jaren geleden een ‘Heino der Metaphysik’.) Pertinente vergissingen maakt Reich-Ranicki volgens mij echter als hij het werk van Ingeborg Bachmann bagatelliseert, en als hij de grote Canetti van een gebrek aan humor beticht.

Thomas Mann
david levine

Maar hoe het oordeel van deze criticus ook uitvalt, het is altijd met verve beargumenteerd en op een meesterlijke wijze verwoord. Naast Reich-Ranicki's grote eruditie - hij citeert met speels gemak uit diverse literaturen net zo goed als uit filosofie en psychologie - is ongetwijfeld stijlgevoel zijn grote fort. De historicus Sebastian Haffner laat zich in het vorig jaar verschenen Über Marcel Reich-Ranicki, waarin bijdragen staan van Duitse schrijvers en essayisten, zelfs verleiden tot een regelrechte hymne op de stijl van Reich-Ranicki. Helder, elegant en meeslepend: zo zou men zijn taalgebruik, dat nooit zonder humor is, kunnen typeren. Deze criticus is een meester in het op simpele en pregnante wijze formuleren van moeilijke zaken. Schrijft hij, in een opstel over Anna Seghers, over het realismedebat tussen Brecht en Lukács in de jaren dertig (voorwaar geen makkelijk thema), dan weet hij dit in enkele alinea's uiterst helder onder woorden te brengen. Schrijft hij over de stijl van Thomas Bernhard (evenmin eenvoudig), dan weet hij dit ook voor niet-ingewijden begrijpelijk en interessant te maken. Ergens citeert Reich-Ranicki de befaamde romantische criticus August Wilhelm Schlegel, die opmerkte: ‘Es ist ein schwieriges Geschäft, Geisteswerke zu charakterisieren; aber es muss nicht als solches erscheinen.’ Dit laatste is precies waar Marcel Reich-Ranicki meesterlijk in slaagt, en waar hij wat mij betreft niet genoeg om geprezen kan worden: zijn essays hebben diepgang maar zijn sprankelend gepresenteerd. Ik ken niemand die op zo'n meeslepende wijze over literatuur weet te schrijven.

Heinrich Böll
david levine

In het bovengenoemde Über Marcel Reich-Ranicki gaat Walter Jens, professor in de retorica te Tübingen en bekend Duits publicist, nader op de stijl van Reich-Ranicki in. Zijn humor en elegantie, zijn sarcasme en polemiek, kortom zijn hele retorische raffinement is, volgens Jens ‘um der Vermittlung von Literatur, ihrer Einbürgerung in der Realität willen verwende!’. Literatuurkritiek op de manier van Reich-Ranicki is volgens Jens ‘ein Geschäft zur Beförderung der Humanität’. Reich-Ranicki zou het hiermee van harte eens zijn. Herhaaldelijk heeft hij op de humanitaire taak van de literatuurcriticus gewezen, een taak die deze slechts kan vervullen als hij begrijpelijk schrijft en in retorisch opzicht weet te overtuigen. Twee jaar geleden heeft hij de taak van de criticus fraai onder woorden gebracht, in een klein Reclam-bandje met de voor deze van literatuur bezeten man significante titel Nichts als Literatur. In het voorwoord hiervan merkt hij op: ‘Nach wie vor meine ich, dass für den Kritiker heutzutage keine Aufgabe dringlicher ist als jene, Vermittler zu sein - zwischen der Kunst und der Gesellschaft, der Dichtung und dem Alltag, der Tradition und der Moderne, zwischen den Schriftstellern und den Lesern. Mit einem Wort: zwischen der Literatur und dem Leben.’

Marcel Reich-Ranicki staat als criticus en essayist in de traditie van zijn joodse collega's Kurt Tucholsky, Karl Kraus, Alfred Polgar en Alfred Kerr. Allemaal critici die een grote invloed uitoefenden - en die niet onomstreden waren. Ook Reich-Ranicki heeft men wel eens zijn gelijkhebberige toontje en zijn apodictische uitspraken verweten; misschien niet eens ten onrechte. Niemand kan echter ontkennen dat hier een groot talent aan het woord is. Hij is een waar pleitbezorger van de literatuur; zijn kritieken verleiden tot lezen, zijn enthousiasme is aanstekelijk. Zijn boeken, die men ook als literatuurgeschiedenis kan lezen, zijn van belang voor iedereen die in de Duitse literatuur is geïnteresseerd.

■