Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 8]

Vooraan in de rij van morele striptease-artiesten
Leven als een wervelwind, biografie van de uitgever Victor Gollancz

Victor Gollancz. A biography door Ruth Dudley Edwards Uitgever: Victor Gollancz, 782 p. Importeur: John Pleysier, f60,45

Adriaan van der Veen

Eeen legendarische figuur, zo werd Victor Gollancz terecht genoemd in de rubriek Uitverkoren van de Boekenbijlage, waarin de biografie werd aanbevolen van deze uitzonderlijke uitgever die geschiedenis maakte in de uitgeverswereld, en zeker niet alleen daarin, tussen 1920 en 1967. De schrijfster Ruth Dudley Edwards had na het bestuderen van de omvangrijke correspondentie, het lezen van de vele boeken en pamfletten die Gollancz schreef, en na talrijke gesprekken met tijdgenoten, tegen de achthonderd bladzijden nodig om feit en fictie zo te scheiden dat er een betrouwbaar beeld ontstond van deze zowel verfoeide als uitbundig geprezen Engelsman van joodse afkomst.

Een waardevolle medewerker in zijn uitgeverij in Henrietta Street, Norman Collins, met wie Gollancz op den duur ruzie kreeg zoals met vrijwel iedereen in buurt, herinnerde zich het binnenkomen van Victor in zijn kantoor als het losbreken van een storm. Er heerste een gevoel van permanente crisis zolang hij aanwezig bleef, en dat bleef hij van vroeg tot laat. Geen ogenblik gunde hij zich rust, zichzelf niet en evenmin de leden van zijn bescheiden staf - bescheiden, want Gollancz was op de penning, al had hij weleens opwellingen van generositeit. Bovendien was hij ervan overtuigd dat hij alles uitsluitend alleen kon doen. Wie had hij dat nog nodig? Hij was een alleenheerser.

Alle schrijvers van zijn fonds veroverde hij zelf. Vaak waren ze van belang en niet zelden schreven ze bestsellers. In zijn eentje bracht hij op allerlei manieren een revolutie teweeg in de publiciteit voor boeken, het opvallendst in zijn door hem zelf ontworpen advertenties in de pers. De gele omslagen voor zijn boeken waren een vondst, een ideaal herkenningsteken. Volkomen nieuw voor Engeland was ook zijn initiatief voor het stichten van een boekenclub met korting in de jaren dertig, de ‘Left Book Club’, linksgericht in overeenstemming met de geest van de tijd.

Geen wonder dat er onrust ontstond onder uitgevers, literaire agenten en boekverkopers. Op een speciale vergadering van uitgevers werd na enig heen en weer gepraat eindelijk door C. Evans, de directeur van Heinemann, de vraag gesteld hoe zij zich van Gollancz konden ontdoen. ‘Hoe kunnen we V.G. klein krijgen? Wie heeft een idee?’ Er ontstond enige consternatie over deze ongebruikelijke openhartigheid. Het lukte overigens niet.

Victor Gollancz was geen gentleman zoals menige van de gedistingeerde Engelse uitgevers wel waren of wilden zijn. Hij ambieerde voor zichzelf veel en veel meer. Als actief socialist en pacifist wijdde hij zich behalve aan het uitgeven bij voorkeur aan het verdedigen van goede en vaak controversiële zaken. Victors ambities kenden geen grenzen. Zijn vele verdiensten als antifascist, humanist, verdediger van het verlenen van hulp aan het verslagen Duitsland, initiatiefnemer voor het redden van de joodse bevolking in bezet Europa, werden zeker erkend, maar ze wekten dikwijls wrevel, in het bijzonder in de joodse gemeenschap, waar men verbolgen was over zijn ambivalente verhouding met het jodendom.

Hoe gunstig of ongunstig ook over hem werd gedacht, voor hem was het nooit genoeg. Diep in zijn hart zou hij er pas tevreden mee zijn geweest als hij gezien werd als een soort profeet, vergelijkbaar op zijn minst met Gandhi, Schweitzer, en enkele flinke stappen verder, Jezus Christus. Een onmogelijke man, zo werd nogal eens over hem geoordeeld. Malcolm Muggeridge hield zijn mening niet voor zich, toen hij het eerste deel van Gollancz' autobiografie My Dear Timothy (1952) besprak: ‘Als een morele striptease-artiest staat Mr. Gollancz voorop in de rij. Wanneer hij zijn doornenkroon opzet is hij minder indrukwekkend.’

Victor had naar zijn eigen overtuiging een ideaal familieleven. Hij had vijf dochters, voor wie hij minder aandacht had dan voor zijn voorbeeldige, even mooie als verstandige vrouw Ruth, zoals hij uit een niet onbemiddelde joodse familie. Hij eiste haar totaal voor zich op, was op het overspannene af gehecht aan haar en van haar afhankelijk. Deze grote liefde belette hem niet om heel wat andere vrouwen achterna te lopen, wat soms tot een innige seksuele relatie leidde. Vooral later in zijn leven kampte hij met schuldgevoelens over deze liefdesavonturen. Tijdens een psychische instorting in 1943 beeldde hij zich in dat hij aan een of andere geslachtsziekte leed. Verzekeringen van zijn dokter dat er niet de minste aanleiding bestond om zoiets te vrezen stelden hem niet gerust.

Een van de merkwaardigste feitjes die de schrijfster in haar boek vermeldt is Victors gedrag in die tijd. Zodra hij zich in Henrietta Street alleen in zijn werkkamer bevond, haalde hij zijn penis te voorschijn om panisch te speuren naar eerste tekenen van de vreselijke ziekte. Aan deze dagelijks inspectie kwam een eind toen medewerkers van een theater tegenover zijn kantoor er discreet op wezen dat de vensters van zijn kamer doorzichtiger waren dan hij klaarblijkelijk aannam.

Extreme tegenstrijdigheden

Moed, inspanning voor lang niet altijd populaire initiatieven, grote onverschrokkenheid op vele gebieden, ging in Gollancz' hele leven samen met angsten van allerlei aard, in zijn persoonlijke of in zijn zakenleven. Ook daarin was hij een man van extreme tegenstrijdigheden. Zijn opinies konden om de dag, zelfs om het uur, radicaal veranderen. Menige schrijver of medewerker heeft hij daarmee geducht in de war gebracht of tot wanhoop gedreven. Het motto voor de biografie heeft Ruth Dudley Edwards dan ook treffende gekozen. Het is uit Walt Whitmans Song of Myself: ‘Do I contradict myself? Very well then I contradict myself (I am large, I contain multitudes).’

Victor Gollancz

Victor Gollancz bezat inderdaad duizelingwekkend vele mogelijkheden die hij tot het uiterste toe heeft uitgebuit. Ook in dat opzicht is hij deze biografie waard. Of je op hem gesteld raakt is weer wat anders. Je kunt je misschien niet hechten aan een uitzonderlijk fenomeen, maar er wel dankbaar voor zijn dat een dergelijk mens op aarde kwam juist in een tijd waarin zo veel gebeurde: de grote crisis en nog ernstiger aardschokken, zoals de Tweede Wereldoorlog en de niet geringe naoorlogse spanningen in de wereld, het nog altijd voortdurende gevecht tussen rechts en links.

Zijn passie voor het leven, zijn behoefte bekeerlingen te vinden voor zijn denkbeelden, en om aan alles deel te nemen (het liefst in een leidende rol) zijn enkele van de redenen waarom de als een wervelwind aanwezige Gollancz altijd een boeiend schouwspel bleef opleveren. Dat was al zo in zijn studententijd in Oxford. Daarna was hij enkele jaren een geïnspireerde leraar - de eerste gelegenheid om zijn pedagogische driften te ontwikkelen. Maar in de uitgeverij lag zijn werkelijke bestemming.

Hij begon in 1921 als een partner van Ernest Benn. Zijn vindingrijkheid, werktempo en goed gevoel voor wat in de naoorlogse periode paste: onder andere opvoedkundige, populair-historische boeken in de geest van H.G. Wells (of van onze oud-landgenoot in Amerika Hendrik Willem van Loon met zijn Story of Mankind) waren opzienbarend evenals zijn opvallend talent voor de juiste promotie. Alle voortekenen wezen erop dat hij een groot, zelfs een grootse uitgever zou worden. Wie weet was het daarom wel goed dat het samenwerken met Benn op den duur mislukte. Benn was een voorzichtige, wel bekwame maar tenslotte wat beperkte Engelse heer. Hij was een beetje bang voor wat de roekeloze en linksgerichte Gollancz nu weer voor nieuws zou verzinnen.

Victor kreeg er genoeg van. Ondanks het risico dat een eigen onafhankelijke uitgeverij met zich meebracht werkte hij net zo lang tot eind 1927 The Victor Gollancz Publishing Company in het leven was geroepen, toch nog op een gezonde financiële basis dank zij de steun van vooral de familie van zijn vrouw. Enige aarzeling om de auteurs van Benn naar zich toe te lokken had hij allerminst. Zijn gedragscode was zo ruim en veelzijdig als zijn persoonlijkheid. De geestdrift voor zijn auteurs (natuurlijk ook gekoppeld aan en gestimuleerd door hun succes) was overweldigend, ook al kon die onverwacht omslaan.

Gollancz verkeerde zijn leven lang op voet van oorlog met de literaire agenten, die vooral in Engeland en Amerika onmisbare tussenpersonen zijn. Hij beschouwde hen als parasieten, alleen op aarde gekomen om ontevredenheid te kweken onder zijn auteurs. Als het even mogelijk was trachtte hij achter de rug van de literaire agent menige schrijver ertoe te overreden concessies te doen, in te gaan op het aanvaarden van minder royalty of voorschot. Voor zichzelf was hij ervan overtuigd dat hij terecht handelde. Voor elke schrijver in wie hij iets zag besteedde hij immers grote sommen voor promotie, onder andere door zijn hoogst originele advertenties. Hij had misschien als eerste in de gaten dat talent alleen niet genoeg is, dat het lanceren ervan tenminste zo belangrijk kan zijn. Van cynisme was dan bij hem geen sprake, eerder van realiteitszin, revolutionair vernieuwend niettemin in de Engelse conservatieve uitgeverij van toen.

Flirt met de Sovjetunie

Missers had hij af en toe, zelfs wel wat meer dan je zou verwachten van zo'n aardige en schrandere uitgever. Hij weigerde Gentlemen Prefer Blondes uit te geven, dat een wereldsucces werd. Ernstiger was zijn afwijzing van George Orwells beroemd gebleven satire Animal Farm, maar dat gebeurde om principiële redenen: het kwam niet te pas Rusland, verwikkeld in een doodsstrijd met Hitler-Duitsland, zo te

[p. 9]

hekelen. Ondanks zijn gepassioneerde flirt met de Sovjetunie in de jaren dertig en zijn hernieuwde sympathieën voor het land toen het bondgenoot van de geallieerden werd, overdreef hij de principes die hem tot zijn weigering hadden geleid wel enigszins.

Bezwaren die hij had tegen sommige boeken van zijn auteurs, werden vergroot of verkleind, afhankelijk van wat ze hem inbrachten. Hij verweet een beginnend auteur dat een van zijn onsympathiekste personages een jood was. Maar het antisemitisme in de detectiveverhalen van Dorothy Sayers, een van zijn hem schatten opbrengende auteurs, leek hij zonder moeilijkheden te tolereren. Ongenoegen met haar kreeg hij pas op een later tijdstip, omdat ze in plaats van detectives religieuze werkjes produceerde. Hij wist toen niet dat ze kort daarna haar bestseller The Man Born to be King zou schrijven, waarvan hij tenminste 300.000 exemplaren verkocht.

Toen hij op een eerste korte reis, in zijn vertrouwde tempo de Amerikaanse uitgevers voor zich wist te winnen, haalde hij in New York tal van schrijvers van belang weg. Met enkele van hun boeken kreeg hij toch weer problemen. Een roman van James Purdy weigerde hij na aanvankelijke toezegging, omdat er enkele ‘obscene’ zinnen in zouden voorkomen. Vooral het woordje ‘motherfucker’, hoe noodzakelijk ook in de context, gaf aanstoot. Met John Updike had hij soortgelijke strubbelingen.

Gollancz zelf was vermoedelijk niet zo preuts, maar voorop in zijn niet geringe collectie angsten stond de vrees voor ‘libel action’, een strafzaak die hem wie weet in de gevangenis zou brengen. Helemaal onzin was die bangheid in het Engeland van toen niet. Het verbod van Lady Chatterley's Lover van D.H. Lawrence gold nog steeds. Een collega-uitgever had de hele oplage van The Well of Loneliness van Radclyffe hall moeten vernietigen, die nu zo keurig aandoende, hooggestemde roman over een lesbische liefde. Victors introductie in 1928 van de boeken van Colette is goed verlopen. Als Française kon men haar wellicht veel vergeven.

Angry young men

Heel vaak zat achter zijn aarzeling om een boek te aanvaarden zijn neiging verstopt niemand te geloven die zelf met een positief advies kwam. Norman Collins, de medewerker die het het langst uithield, had grote moeite Victor ervan te overtuigen dat Harvey Allens Anthony Adverse het uitgeven waard was. Dikke boeken zouden (in 1932) geen aftrek meer vinden. Met tegenzin gaf hij toe. Binnen korte tijd verschenen tien drukken.

Geleidelijk aan kreeg de uitgeverij een volslagen eigen gezicht. De meeste van zijn vele auteurs waren min of meer progressief gericht. Dat paste bij zijn Left Book Club. De begaafde Rose Macaulay bleef een van zijn trouwste auteurs, net als Daphne du Maurier. In de voorste rijen was Gollancz ook aanwezig in de jaren vijftig met de zogenaamde beweging van de Angry Young Men. Hij publiceerde het hilarische Lucky Jim van Kingsley Amis en volgende romans van hem. Nog opvallender in die tijd was de publikatie van Colin Wilsons The Outsider, dat de verbeelding prikkelde van een hele generatie. Een vergissing was weer het afwijzen van John Braines geweldige succes Room at the Top dat niet minder de geest van de tijd weerspiegelde.

Er bleef genoeg dat overtuigend bewees dat Gollancz een eerste plaats bleef behouden onder de uitgevers, ook toen zijn rol in het publieke leven voor hem belangrijker werd dan zijn speurzin naar goede boeken. Jessica Mitfords geestige Hons and Rebels kwam bij hem, en uit America John Cheever, J.F. Powers, Peter de Vries en vele anderen onder wie de vermakelijke Art Buchwald. Maar in zijn hart bleef hij het betreuren dat de markt voor voorlichtende populaire boeken als in de jaren twintig en dertig niet meer bestond.

Gollancz werd een welvarend man. Hij kon zich een buitenhuis veroorloven in Brimpton, waar hij nadat de bombardementen van Londen in alle ernst begonnen, zijn uitgeverij onderbracht zonder Henrietta Street ooit op te geven. Hij ontwikkelde zich meer en meer tot een groot muziekliefhebber, vertoonde zich overal in het kunstleven en gaf feesten bijgewoond door heel literair Londen. Ook de groten der aarde, of zij die dat eens waren, kwamen bij Victor en Ruth op bezoek, zoals keizer Haile Selassie, in ballingschap na Mussolini's inval in Abessinië, het latere Ethiopië. Bloemrijk was het dankbriefje van de Koning der Koningen, met een fraaie aanhef: To the lady Gollancz, wise in kindness and motherhood, and the eternal youth of beauty, Greetings.' Zo ging hij nog geruime tijd door zonder natuurlijk zijn gastheer te vergeten.

Gollancz als leraar na zijn studententijd in Oxford Zijn echtgenote Ruth, kort na hun eerste ontmoeting

Hoeveel genoegen Victor ook beleefde aan zijn verworven rijkdom zijn grootste glorie was voor hem zijn optreden in het openbare leven. Hij was met zijn vrouw een eregast in de vooroorlogse Sovjetunie, en kwam er nog niet teleurgesteld vandaan zoals André Gide in ongeveer dezelfde tijd. Na de oorlog werd hij met eerbewijzen overladen in de Bondsrepubliek, waar hij het hart had gestolen van vele Duitsers door zich in te zetten voor voedselhulp na de oorlog aan het geteisterde land. Hij was de stichter van Save Europe Now. En als iemand die haat, wraak, geweld verfoeide was hij een voorman in de campagne voor afschaffing van de doodstraf.

Dezelfde gevoelens brachten hem ertoe zich te verzetten tegen de executie van Eichmann. Deze verdediging, in zijn boekje The Case of Adolf Eichmann, wekte sensatie. Bijval kreeg hij ook, maar zijn houding versterkte de verbittering in joodse kringen. ‘Men kan zich afvragen,’ zo begon een van de mildste commentaren, ‘welk bijzonder recht Mr. Gollancz heeft zo overvloedig vergiffenis te schenken voor iets wat hij niet zelf heeft ervaren.’

Helemaal fair was deze op zichzelf begrijpelijk reactie niet. Gollancz was wel degelijk ontsteld over wat er in bezet Europa was gebeurd, waarvan zijn pamflet The Brown Book of the Hitler Terror onder meer getuigt. Het beeld dat hij in 1943 gaf van de onbeschrijflijke ellende in zijn Let my People go schokte het wereldgeweten. In Engeland werden in drie maanden 250.000 exemplaren verkocht. Vele vertalingen volgden. Na de oorlog haalde hij zich de woede van vele Engelsen op de hals door in zijn What Buchenwald Really Means (1945) te betogen dat Engeland als vrije democratie ook schuldig was aan de holocaust door niets te doen om die te verhinderen. ‘Your case is morally worse than that of the “ordinary” Germans.’ Instemming zowel als protest waren opnieuw zijn deel. Een van de brieven, waar hij onder werd bedolven, begon met ‘You lousy Foreign Rat’. Spijt werd uitgedrukt dat Victor niet met zijn hele familie in de gaskamer was verdwenen.

Rechten van de mens

Ondanks de innerlijke tegenspraak in al zijn daden en uitingen bleef hij één lijn volgen: voor geweldloosheid, tegen wraakneming op wie dan ook, de Duitsers niet uitgezonderd. Typerend was zijn schenking van een deel van de Vredesprijs 1960 van de Buchmesse aan de Raad voor christelijke en joodse verzoening in de Bondsrepubliek. Zijn diep geloof in naastenliefde, rechtvaardigheid en verdraagzaamheid (al was hij dat zelf lang niet altijd) en de daaruit voortvloeiende acties stonden in de weg van een nog grotere bloei van zijn uitgeverij. Zijn auteurs voelden zich vaak verwaarloosd. Kenmerkend Engels afstandelijk waren grapjes in de pers die daarnaar verwezen: ‘Fictie is niet de moeite waard in de tijd waarin Victor Gollancz moet strijden voor de Rechten van de Mens.’

Op 8 februari 1967 kwam Victor eindelijk voor goed tot rust vierenzeventig jaar oud. De storm was uitgewoed. Het is volkomen te begrijpen dat Ruth Dudley Edwards tien jaar hard werk nodig had en 782 bladzijden om recht te doen aan deze meer dan levensgrote figuur met zijn soms zo raadselachtige en elkaar tegensprekende beweringen en daden. Haar biografie heeft gelukkig een al even volledig register. Wie vooral belangstelling heeft voor een bepaald onderdeel van zijn zo veelzijdige activiteiten kan zonder moeite toegang vinden tot elk aspect afzonderlijk van Gollancz' leven.

In haar woord vooraf stelt de schrijfster vast dat Gollancz buitengewoon zou zijn ingenomen met de lengte van het boek, al zou hij heel wat bezwaren hebben gehad, zeker tegen de kritische passages. Dat er lezers zouden kunnen bestaan die de aan hem gewijde biografie wat te uitvoerig zouden vinden, zou stellig nooit in zijn hoofd zijn opgekomen.

■