Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 4]

Wees fatsoenlijk, ijverig en val vooral niet op
De kwetsbare reputatie van Indische meisjes

Onder de blauwe sarong door Jill Stolk Uitgeven Nijgh en Van Ditmar, 136 p., f24,50

Tessel Pollmann

Steeds meer romans verschijnen er over hoe het is om in de minderheid te zijn. Het Indisch aandeel erin is opmerkelijk. Marion Bloem, Adriaan van Dis, Ernst Jansz, Cornets de Groot en Jill Stolk zijn namen die onder een Indisch publiek echt leven, al zijn de boeken van Jill Stolk wat ondergesneeuwd door de gelijktijdige verschijning van Marion Bloems Geen gewoon Indisch meisje. In de eerste roman van Jill Stolk Scherven van smaragd speelt haar deels Japanse uiterlijk een grote rol. Europese militairen in Nederlands-Indië namen zich graag (we schrijven nu de negentiende eeuw) een Japanse njai ofte wel huishoudster. Dat is soms nu nog te zien, en de vader van de ik-figuur in Scherven van smaragd voelt zich ongelukkig met de zo Japanse trekken van zijn dochter. Hij heeft de Japanse krijgsgevangenschap ondergaan; zijn dochter herinnert hem daaraan.

De nieuwe roman van Jill Stolk heeft een ander thema: de slechte en seksuele reputatie van het Indisch meisje. Om daar iets van te begrijpen, is het nodig terug te gaan naar de jaren dertig, waarin de mensen werden gevormd die nu de vaders en de moeders van de Jill Stolks zijn.

Het virulente racisme in Indië vindt zijn oorsprong in de negentiende eeuw, maar een hoogtepunt bereikte het in de jaren twintig en dertig van onze eeuw. In die jaren heersten ook onder fatsoenlijke mensen ideeën over rassen en rassenmenging waar wij nu verbaasd van staan. In 1937 bijvoorbeeld verscheen van dr. A. Goote (een econoom, naar ik aanneem) een boek dat heette Wij in Indië, voor wie is er plaats? Goote haalt daarin, bewonderend, wetenschapsmensen aan die uitleggen waarom de Nederlander zijn koloniën zoveel beter beheert dan de Engelsman. De Engelsman, schrijft Goote, ‘met zijn veel zuiverder athletisch menschentype’ is een egoïst, ‘hij wil zelf bevelen, macht hebben, het is hem niet wel mogelijk zich het leven van anderen wel in te denken’. Maar ‘dat Nederland, hoewel zelf een klein land met een uitgestrekt koloniaal gebied, lang niet die moeilijkheden heeft met Indië waarmee het machtige Engeland met zijn India te kampen heeft, is voor een deel te danken aan de andere karaktereigenschappen van den Nederlander met zijn gemengd pycnischathletisch menschentype,’ aldus citeert Goote de Indië-kenner H.J. Slegtenhorst die een boek schreef over De psychische geschiktheid voor een betrekking in Indië. Het pycnischeatletische van de Nederlanders kwam aldus Goote, die zich beroept op de beroemde psychiater Ernst Kretschmer, door de gelukkige vermenging van mensen van boven en beneden de Moerdijk. Op ‘rassenmenging’ werd dus niet per definitie neergezien. Dat was echter wel het geval als het de vermenging betrof van Indonesische inheemse bewoners en Europeanen - daar kwam niet veel goeds van, was de gangbare mening. Vandaar dat topposities in Indië altijd bezet werden door Europeanen die, zo heette dat, volbloeds waren. Tegen een ‘ontblanking’ (de term is van Goote) van Indiës elite moest ten strengste gewaakt worden.

Geen wonder dat over de Indo-europeanen (de nakomelingen van Europeanen en Indonesiërs) meningen geventileerd werden door bekende wetenschapsmensen, die pasten in deze denkwijze over ras en karakter die voor de oorlog ook onder niet-fascistoïde mensen heel gebruikelijk was. De befaamde sociaal-geograaf prof. dr. S.R. Steinmetz redigeerde in 1938 een bundel opstellen over De rassen der menschheid. Wording, strijd en toekomst (Amsterdam 1938) waarin wij lezen hoe er wordt gedacht over ‘bloedkruising’ in Indië tussen Europese mannen en inheemse vrouwen. De inheemse vrouwen die met een blanke partner naar bed gaan, zijn ‘niet de besten van hun samenleving, en dit moet bij het onderzoek naar de gevolgen der bloedkruising op de kinderen wel goed nagegaan worden’. Immers: ‘De meest algemeene trekken van beide groepen of rassen, die welk hen karakteriseeren, zullen grote kans hebben deel uit te maken van het kruisprodukt, niet de bizondere en de zeldzame.’ Toegespitst op Indië bedoelde Steinmetz c.s.: het zijn veelal de blanke, ongecultiveerde, vaak drankzuchtige, militairen van het Koninklijk Nederlandsch Indisch Leger die het houden met de inheemse njai (de huishoudstergezellin) die zelf ook niet uit de elite van de samenleving voortkwam. Dat betekent dat ‘het genotype van het kind’ dat zij krijgen eronder lijdt en dat ‘bloedkruising’ in Indië dus met skepsis bezien moet worden; de kinderen uit zulke verhoudingen, al worden ze door de vader erkend, zullen vaak onderdoen voor de Europeaan.

Zulke oordelen waren niet typisch voor blanken: dit voorjaar zei mij in Jakarta de beroemde romanschrijver Pramoedya Ananta Toer (een zoon van lage Javaanse adel) hoe in zijn jeugd de njai ook door hem altijd als ‘sociaal afval’ was beschouwd. Ook bij de Javanen leefden en leven ideeën over de wenselijkheid van huwen onder elkaar, en die sloten veelal aan op wat Nederlanders in de jaren dertig daar over dachten: soort bij soort. De Indo-europeaan wist dat en internaliseerde die ideologie als een gevoel van minderwaardigheid.

Tegenstrijdige eigenschappen

De bekende literatuurhistoricus en Indiëkenner Rob Nieuwenhuys, zelf een jongen met Indonesische en Europese voorouders, beziet onder het pseudoniem Breton de Nijs in Vergeelde Portretten (1954) zijn welgestelde familie met de koele taxerende blik van de man die heeft leren classificeren naar de ‘wetenschappelijke’ denkbeelden over ras en karakter waar de kolonie mee was doordrenkt. Hij schrijft over de vrouwelijke familieleden met hun ‘gemengde bloed’ het volgende: ‘De jongeren uit deze familie, en vooral de jongere vrouwen zijn soms schoonheden, vooral daar waar zich het bloed vermengd heeft. Met een zachte koelit langsep (licht, matte teint - TP), spierwitte tanden en een lichtwiegende gang (...) zijn het ware beauties, maar toch met iets koels in hun blik, iets hards. Misschien is het niet alleen hardheid, want ze zijn vaak licht geroerd, pathetisch en goedhartig zelfs, maar er is een inslag van berekening, van behaagzucht, van heerszucht en van ijdelheid. Ze zijn voor ons merkwaardige typen, een mengeling van tegenstrijdige eigenschappen. Ze zijn vaak even innemend als afstotend.’ Het curieuze van deze passage is dat Nieuwenhuys hier spreekt over familieleden die ‘voor ons’, dus voor hém als volstrekt geassimileerde Europeaan ‘merkwaardige typen’ geworden zijn.

Hij waarschuwt de lezer deze ‘merkwaardige typen’ toch vooral niet op psychologische of sociologische wijze te klassificeren, en laat daarbij de suggestie open dat een ouderwetse biologische kijk op zijn mooie, behaagzuchtige en ijdele, harde nichtjes wellicht de juiste is.

IJdel, hard, behaagzuchtig, en vooral geil zijn de Indo-europese meisjes ook in de romanliteratuur uit de koloniale periode; Annemarie Cottaar en Wim Willems geven daar in hun boekje Indische Nederlanders, een onderzoek naar beeldvorming (Den Haag 1984) een serie goede voorbeelden van. Het Indo-europese meisje, ook wel kortweg het Indische meisje genoemd, is sensueel en altijd op zoek naar een blanke man die zij aan de haak kan slaan. Dat is het beeld. De werkelijkheid was zoals altijd ingewikkelder: natuurlijk was er onder Indische mensen de neiging een partner te zoeken onder de blanken, want die golden immers als machtiger, rijker en begaafder. Maar om zo'n partner te vinden was het veeleer aangeraden ingetogen en kuis te zijn, en niet extra sensueel of begeerlijk. De gedachte dat Indische meisjes altijd maar ‘zu haben’ waren komt wel veel voor in de koloniale literatuur, maar daarbij lijkt de wens de vader van de gedachte.

Jill Stolk

Het is tegen deze complexe achtergrond van oordelen en vooroordelen, nog steeds wijd verbreid onder mensen met een Indisch verleden, dat Jill Stolk vorig jaar haar roman Onder de blauwe sarong schreef. Als kind al heeft de ik-figuur van haar Indo-Europese ouders in Den Haag op subtiele wijze de boodschap meegekregen dat het Indo-europese meisje zich met een bijzondere kuisheid moet gedragen omdat haar reputatie extra kwetsbaar is. Voor zij het weet immers zal zij, als zij zichzelf niet in bedwang houdt, de mannen naar zich toelokken, en dat zal haar verlagen in de ogen van het toch al zo kritische Hollandse publiek dat de Indische mensen nog steeds voor ‘blauwen’ (geliefd Indisch scheldwoord voor Indo-europeanen) uitscheldt. Jill Stolk vat het ‘image’ van het Indische (afwisselend wordt Indisch en Indo-europees door elkaar gebruikt) meisje zo samen: ‘Ze is onverschillig, mat, onzeker, melancholiek, indolent, passief, met een minderwaardigheidscomplex geboren.

Wat nog meer. Wat voor eigenschappen gaan er nog meer in mij schuil. Wat ben ik nog meer. Wat denken ze nog meer van mij.

Ik ben schuchter, teruggetrokken, mensenschuw bijna. Ik ben niet vatbaar voor een degelijke opvoeding.

Zonder wilskracht ben ik.

Flink ben ik niet.

Vrees voor aanpakken heb ik.

Alle eigenschappen gewoon medegekregen met het Indische bloed.

Ik, Salma, Indisch meisje, kind uit ouders van het geweldige, schroeiende, land ginds, paar een lome indolentie aan een tomeloze hartstocht.

Hoe dat kan? Ja, dat is nou juist het raadsel van het Indische meisje. In bed of al wat tot bed zou kunnen dienen, slaan de sterren en vonken ervan af, maar iedere stap in de maatschappij, zodra ze zich buiten het bed bevindt zeg maar, is een foute stap.

Alles doet ze fout, onhandig of net aardig, nooit zo in de roos als een gewoon Nederlands

Vervolg op pagina 10