Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 3]

Gerard Reve
walter van lotringen

Wanhoopszangen, belijdenissen, spotverzen
De verzamelde gedichten van Gerard Reve

Verzamelde gedichten door Gerard Reve Uitgever: G.A. van Oorschot, 144 p., f24,90 (ingenaaid), f39,90 (gebonden)

Guus Middag

Is Gerard Reve een dichter? Hij is zijn literaire loopbaan in ieder geval als dichter begonnen, maar dat zegt niet veel, want bijna iedere schrijver begint met het schrijven van gedichten. Nadat hij omstreeks 1941 op eigen kosten zijn jeugdpoëzie had uitgegeven (in een gestencilde oplage van vijftig exemplaren) bleef de dichter Reve zwijgen tot zijn achtendertigste. Toen begon er zoiets als een dichtader te vloeien, zij het traag, en zo te zien tegen wil en dank. Het herwonnen dichterschap werd niet erg uitbundig begroet:

Wat zegt u daarvan? Een mens hoort er van op:
opgehouden met roken, ben ik, acht en dertig jaar oud,
begonnen gedichten te schrijven.
Zuipen en de rest net als vroeger.

Met dit motto opende Op weg naar het einde (1963). In Nader tot U, drie jaar later en nog niet eens zoveel gedichten verder, kwam al de volgende verzuchting voor: ‘Weet u wat heel fijn zou wezen? Als ik een gedicht kon schrijven waar alles instond, zodat ik nooit meer een gedicht hoefde te schrijven.’

Ook in interviews liet hij zich altijd wat halfslachtig over het métier uit. ‘Je maakt je eigen volslagen belachelijk of je maakt een goed gedicht. Er is geen tussenweg mogelijk dat je zegt: god, het is wel aardig, weet je wel? (...) Het is rijmelarij, het is onzin, of het is poëzie,’ zei hij in 1964 tegen Jessurun d'Oliveira en blijkens een vraaggesprek vorig jaar in VN is hij er in de loop der tijd niet anders over gaan denken.

Als Reve een dichter is, dan is zijn dichterschap tegen de eigen verdrukking in ontstaan. Het is dan ook niet zo verwonderlijk dat zijn dichterlijke oeuvre klein van omvang is gebleven: ruim honderd gedichten. Het grootste deel daarvan is te vinden in de afdeling ‘Nader tot U (Geestelijke liederen)’ uit het gelijknamige brievenboek en in de enige reguliere bundel die hij tot nu toe liet verschijnen: Het zingend hart (1973). Veel aandacht, in de vorm van studies, heeft zijn poëzie niet gekregen en hij heeft er evenmin een groot publiek mee bereikt. De eerste en enige druk van Het zingend hart moest verramsjt worden. Die bundel is nu opgenomen in zijn Verzamelde gedichten. Volledig is die verzameling niet. Uit de 127 gedichten die hij tot nu toe publiceerde, maakte hij een bloemlezing van 107 verzen. De overige twintig ‘hebben de toets mijner huidige kritiek niet kunnen doorstaan: ik achtte ze hetzij te grof, te flauw, te onbenullig of te onsmakelijk, hetzij op andere wijze deze speciale presentatie onwaardig’. Uit zijn (mooie) verantwoording bij deze uitgave blijkt verder dat hij niet zonder enige reserve tot bundeling is overgegaan. Ook onder de wél opgenomen gedichten zitten er volgens hem nogal wat die niet tot de ‘onvergankelijke kleinodiën van de Westeuropese literatuur’ gerekend kunnen worden.

Tot de categorie van vergankelijke kleinodiën behoort de eerste afdeling met ‘jeugdpoëzie’: een curieuze verzameling (eerder opgenomen in Archief Reve 1931-1960), waarin hier en daar al de latere Reve te herkennen valt, maar op heel veel plaatsen ook niet:

Ver weg het donkre water op
ging ik eens in een kleine boot;
de wind lag stil en zonder stoot
van golfslag voer ik zwijgend voort

en schouwde om mij heen:

een vis die door het water schoof
een vogel die de lucht in stoof
en ik zat in mijn boot en dacht:

een vis die door het water schuift
een vogel die de lucht in stuift
en ik hier in mijn boot.

De vijftienjarige Reve leunde hier wel erg zwaar op de poëzie van Van Ostaijen (‘Melopee’ bijvoorbeeld). Dit jeugdwerkje verklaart intussen wel waarom Reve in zijn verantwoording Paul van Ostaijen noemt als een van de door hem bewonderde voorgangers, een dichter die eerder geldt als stamvader van de door Reve zo verfoeide woordkakkers van Vijftig.

Van deze invloed is weinig terug te vinden in Reves ‘volwassen’ gedichten. Ze zijn als in een renaissancistisch liedboek ondergebracht in drie afdelingen: ‘Zangen van strijd’, ‘Dronkemansgedichten’ en ‘Aandachtige liederen’. Die titels geven al aan dat het hier niet gaat om autonome poëzie in de trant van Van Ostaijen, maar om meer of minder autobiografische levensliederen in de trant van Vondel, Revius, Gorter, Slauerhoff, Bloem, Vasalis, Minne, Den Brabander, Silesius, Heine, Goethe, Baudelaire, Milton, Poe en Kaváfis (de overige bewonderde voorgangers die hij noemt).

Geen woord te veel

Overigens moeten die afdelingstitels niet al te serieus genomen worden: ook in de strijdzangen wordt stevig gedronken, zoals er, vanzelf, in de drinkliederen ook hevig strijd wordt geleverd. En overigens moet de lijst van bewonderde voorgangers ook niet als een blauwdruk van Reves poëzie gelezen worden. Bewondering is niet hetzelfde als beïnvloeding. Reve onderscheidt zich van vrijwel al zijn voorgangers door de afwezigheid van enig vormbesef. Hij schrijft blanke verzen in de ruime zin van het woord: op schrift gestelde, korte overpeinzingen die van de versregel geen ander voordeel ondervinden dan dat er een pauze mee aangegeven kan worden. Rijm, metrum, strofering of andere uitingen van affiniteit met poëzie zijn er niet in aan te wijzen. De versregels die in vroegere versies vaak onmogelijk lang waren, zijn hier in tweeën geknipt, en het zou me niet verbazen als dat niet om internpoëtische, maar om typografische redenen is gebeurd. Voor de gedichten zelf maakt het niet uit; ze krijgen er alleen een extra pauze bij. Het enige formele criterium waardoor Reve zich naar eigen zeggen laat leiden is ‘de eenvoud van het ‘geen woord te veel’. In dit genre komt het dus aan op wat vroeger wel heette de zegging: woordkeus, woordvolgorde en vooral de dosering van pauzes. Hoe meesterlijk hij van de pauze gebruik weet te maken, laat het volgende epigram zien, een van de ‘Zangen van strijd’:

Het nieuwe prachtboek van de intellectueel H.M.
gaat niet over God, niet over de Liefde,
niet over de Dood.
Het gaat over een zeepbel die uiteenspat.
Men noemt dit werk: ‘sterk autobiografies’.

Reve slaagt er niet altijd in zijn retorische middelen zo effectief aan te wenden als hier. Lukt het niet, dan verworden zijn gedichten tot melige notities bij de tijdgeest of - wanneer het over hemzelf gaat - tot verzuchtingen in een aan de moederkerk ontleend idioom:

Niets te verwachten, niets te hopen:
er rest mij niets dan duisternis en Dood.
Ik zie het, maar ik wankel niet: wie Gij ook zijt,
U heb ik lief, met heel mijn hart, met al mijn Bloed.

Voornoemde intellecuteel H.M. beweerde in zijn leerdicht Wat poëzie is dat poëzie altijd ‘twee dingen tegelijk gedaan’ is - en dat is precies wat er aan sommige gedichten van Reve ontbreekt. Ze zijn niet meer dan al of niet gemeende gemoedslozingen. Reve is op zijn best (en dat geldt ook voor zijn proza) wanneer er in zijn romantische stem een agressieve of ironische tegenstem gaat meeklinken, wanneer hij schrijft in de traditie van wat hij zelf noemt ‘het elegisch-epigrammatische’. Dat is een mooie omschrijving voor de tweespalt in zijn poëzie. In zijn beste gedichten slaagt hij erin om zulke onverzoenlijke genres als epigram en elegie en zulke per traditie tegenstrijdige zaken als humor en goddelijke genade, masturbatie en romantiek, drank en mystiek, homofilie en katholicisme te verzoenen. Het resultaat is een superieur mengsel van serieus gemeende ironie en niet te weerleggen schijnlogica. Dat de toon niet per se hilarisch hoeft te zijn, bewijst ‘In Uw handen’, een voorbeeld van de meer ingetogen soort. Een net iets te zwaar aangezette titel en een net iets te banaal slot zorgen ervoor dat deze droeve doodsoverpeinzing net niet te serieus genomen kan worden:

Niemand die zeggen kan, wanneer en hoe.
Misschien wel met geheven glas,
terwijl hij proestend poogt iets uit te leggen
dat wordt weggespoeld
op bulderende branding van gelach.
Dan piept opeens zijn stem, als uit het stof,
en klauwt zijn lege hand naar 't arme hart,
waar nu het mes in staat van God.
Een flits, van droevig speelgoed, droeve sneeuw
en droef lantarenlicht. Meer niet.
Ziezo, het is volbracht.
‘Zoals hij heeft geleefd, zo is hij ook gestorven.’

Het intrigerende van Reves gedichten is dat zij zich nu weer eens voordoen als geestige anekdoten, dan weer als diep doorleefde wanhoopszangen, nu weer eens als geloofsbelijdenissen, dan weer als atheïstische spotverzen. Ze roepen voortdurend de vraag op of het wezen van de religie nu niet juist gelegen is in de voortdurende twijfel eraan, zoals ze ook voortdurend de vraag oproepen of ze wel gedichten zijn. De vraag of Gerard Reve een dichter is wordt daarmee even gemakkelijk te beantwoorden als de vraag of de kerk van Rome de ware kerk is:

Toen ik rooms-katholiek werd,
werd mijn haar, dat grijs begon te worden,
opeens weer donkerblond.
Mijn bloeddruk daalde,
terwijl mijn jaarinkomen van die dag af fors bleef stijgen.
maar bij zoveel genade moet ik wel erkennen:
de Kerk van Rome is de Ware Kerk.

■