Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 11]

Iedereen wilde haar aanraken - en redden
De feministe Gloria Steinem over Marilyn Monroe

Marilyn door Gloria Steinem Foto's van George Barris Uitgever: Gollancz, f52,20 Importeur: John Pleysier

R. Ferdinandusse

Op de achterkant van het boek staat een foto van Marilyn Monroe en George Barris, lachend, hoofd tegen hoofd, genomen op 1 juni 1962. Marilyn heeft een mes in haar hand om de verjaarstaart te verdelen - ze werd die dag 36 en de taart was een cadeautje van de filmcrew die met haar Something 's Got to Give moest gaan maken. De kurken knalden. ‘Dit zijn mijn champagnedagen,’ zei Marilyn tegen Barris, ‘there's a future for me and I can't wait to gel to it.’ Vijf weken later werd ze ontslagen door de producers van 20th Century Fox, die de gemaakte opnamen bekeken en ontzet zagen hoe slecht ze acteerde, ‘als in een hypnotische trance’. Tien weken later was ze dood. In die tien weken liet ze zich uitvoerig interviewen en fotograferen door Life, Vogue en Cosmopolitan. En met de al genoemde George Barris begon ze een lange fotosessie, terwijl ze hem ondertussen over haar leven vertelde: het zou een autobiografisch fotoboek worden. Barris nam al die foto's na haar dood mee naar Parijs, waar hij trouwde en bleef wonen. Hij had de pest in over de sensatie die rond Monroes dood ontstond en liet de foto's waar ze waren, in zijn archief. Maar ja, de mens verandert en twee jaar terug kreeg hij toch nog zin om dat boek te maken. Zijn uitgever zocht iemand om de tekst te maken, iemand die Marilyn zou kunnen verklaren ‘as an individual and as an icon of continuing power’. Zo ontstond de samenwerking tussen Barris en Gloria Steinem, befaamd journaliste en feministe, grondlegster van Ms. Hun boek heet Marilyn en is ongeveer het eenenveertigste in de reeks Monroeboeken. Maar Steinem wil nadrukkelijk geen geld verdienen aan de al zo intens geëxploiteerde dode filmster: haar royalty's en een gedeelte van die van Barris en van de uitgever, gaan naar het voor kinderen in nood gestichte Marilyn Monroe Children's Fund.

Gloria Steinem vindt de foto's van Barris prachtig - en daar heeft ze gelijk in. Er zijn waarschijnlijk net zoveel foto's van Marilyn gemaakt als er dagen zijn dat ze geleefd heeft, maar er staan er een paar in dit boek die die ganse collectie toch nog verrijken door een geraffineerd poseerplezier gemengd met een vreemde, heimweeachtige droefheid. Het is een boek - ook door zijn formaat - voor de salontafel, je bladert erin, je kijkt wat, en daarom heeft ook Steinem haar tekst verdeeld in zeven hoofdstukjes: je kunt er af en toe eens eentje lezen, en welke je ook kiest, je komt altijd weer uit bij Marilyn. De vrouw (‘The Woman Who Wilt Not Die’), de jeugd, de mannen, het lichaam, de sex, het verlangen naar de vader die ze nooit had. Alles, behalve de films, die ontbreken geheel. Op zichzelf is dat een slimme manier, want er is zo ontiegelijk veel over dat korte en tragische leven bekend dat een nieuwe biografische schets zinloos en overbodig is. Maar zonder die feiten gaat het ook niet, dus Steinem heeft, dat laat ze duidelijk merken, wel biografisch onderzoek gedaan - ze onderschrijft bijna geheel de vondsten en theorieën van Anthony Summers (in Goddess) over de gebeurtenissen in de laatste dagen van Monroes leven. Maar Steinems interesse - ze is tenslotte de eerste vrouw die zich zo uitvoerig met Marilyn bezighoudt - is de vrouw. En bij het lezen moest ik herhaaldelijk denken aan Pontius Pilatus, die tegen het volk zegt: ‘Zie, ik heb geen schuld in haar gevonden.’

Het geheim

George Barris fotografeerde Marilyn Monroe ook terwijl ze, met honderden toeschouwers om haar heen, en lang voor Oek de Jong, boven een ventilatorluik van de Newyorkse metro de opwaaiende zomerjurk populair maakte. Haar echtgenoot, de populaire sportheld Joe DiMaggio, stond op een afstand toe te kijken, verteerd door kille woede tot hij het niet meer aan kon zien. Het was de eerste helft van de jaren vijftig, toen begon het raadsel van haar sex-appeal. Barris maakte ook foto's op het feestje dat ze gaf nadat die film, The Seven Year Itch, af was. Hij herinnert zich daarvan: ‘Everyone wanted to be near her, to touch her’, en je kunt dat prachtig op een van die foto's zien.

Na haar onverwachte dood was dat effect nog sterker. Er moeten miljoenen mannen zijn die ooit bedacht hebben dat het nooit zo ver had hoeven te komen als zij er maar bij geweest waren. In de jaren vijftig had de manier waarop zij de sex personifieerde nog de magie van het verbodene, de priesteres van de, vooral vage, fantasie en toch bestaanbaar. Maar na haar dood was allang bekend dat als God deze vrouw voor ons geschapen had hij door haar flink was geholpen. Haar haar was gebleekt, haar schaamhaar bijgeverfd, haar neus en kaak bijgesteld, haar lach aangeleerd, haar stem verlaagd, haar hakken ongelijk van lengte om de sexy walk te vergemakkelijken, haar lichaam vol drank, hormonen en pillen. Het geheim van Marilyn Monroe, denk ik althans, is dat dát, deze bewerking van het lichaam, nu juist het aardige van haar is. Ze had het niet hoeven te doen, maar ze heeft het voor ons gedaan, en dat maakt haar onsterfelijk.

Gloria Steinem komt, maar van geheel andere kant, ook bij deze eenvoudige, macho-erige theorie uit. Ze legt grote nadruk op de verschrikkelijke jeugd van Marilyn: een meisje zonder vader, met een gestoorde moeder en een eindeloze reeks van pleegfamilies, een eindeloze reeks van littekens veroorzaakt door veronachtzaming. Ze citeert daar deskundige bronnen voor, en die maken wel indruk. Veel kinderen met zo'n jeugd, aldus de door haar aangehaalde dr. W. Hugh Missildine, worden expert in het exploiteren van anderen. Een vrouw, vergelijkbaar met Marilyn, zei hem eens: ‘When you're a nobody, the only way to be somebody is to be somebody else.’ Marilyn Monroe, kortom, is de creatie van Norma Jean Baker, Dougherty, Mortensen. en al die andere achternamen die ze eerder droeg. Sterker nog, Norma Jean zat gevangen in dat lijf, en ze had dat lijf nodig. En de ironie van het lot wilde weer dat dat lijf veel te lijden had en haar zelden vreugde bracht. Marilyns menstruatie was verschrikkelijk pijnlijk, ze kwam zelden tot orgasme, ze had diverse abortussen (de schattingen lopen uiteen van zes tot dertien), ze durfde niet alleen in de spreekkamer van een gynaecoloog, haar galblaas moest eruit. En Steinem citeert het briefje dat de chirurg die haar blindedarm moest verwijderen op haar navel geplakt vond. ‘Most important to Read Before Operation: Dear Doctor, Cut as little as possible. I know it seems vain but that doesn't really enter into it - the fact that I'm a woman is important and means much to me. Save please (can't ask you enough) what you can - I'm in your hands. You have children and you must know what it means - please Doctor - I know somehow you will! Thank you - thank you - for Gods sakes Dear Doctor No ovaries removed - please again do whatever you can prevent large scars. Thanking you with all my heart. Marilyn Monroe.’

De foto die George Barris maakte tijdens de party voor de spelers en makers van ‘The Seven Year Itch’: ‘Everyone wanted to be near her, to touch her’

Een adembenemend briefje en het onderstreept de stelling dat dat aantrekkelijke lijf de enige stabiele factor in haar leven was, het enige dat daarom écht iets betekende. De vraag waarom ze dat lichaam dan tegelijkertijd zo verwaarloosde (pogingen tot zelfmoord, Bloody Mary bij het ontbijt, champagne als water, pil na pil) is hiervoor al beantwoord. Het lichaam was Monroe, maar daarin leefde Norma Jean, die zichzelf verwaarloosde, zoals ze dat in haar jeugd had meegemaakt en geleerd. Als ze alleen was waste ze zich nauwelijks, kleedde zich maar half, kamde haar haar niet. En later, op feesten, of aan het eind van de dag, als ze dronken of verstrooid was, kwam dat patroon terug.

Het merkwaardige, schrijft Steinem, is dat ze wel degelijk verslaafd was maar daarvan lang niet alle symptomen vertoonde. Na dagen onder invloed, zelfs na overdosis, was ze zonder ontwenningsverschijnselen weer fit, medisch gezond. Uiterste wanhoop en ellende werden afgewisseld met champagnedagen en een vrolijke blik op de toekomst.

De vraag of ze kon acteren wordt door Steinem impliciet beantwoord: de Marilyn van dat lichaam acteerde al. Al die lessen in de Actor's Studio waren overbodige onzin, alleen maar hulpmiddelen om de angst en de onzekerheid te bestrijden - ze was altijd zichzelf, en veel acteurs en regisseurs herkenden dat en noemden het dus acteren. Ze ging, dat gaf ze ook toe, in het begin met producers naar bed, dat hoorde zo, je moest producers behagen (‘Ik heb heel wat tijd op mijn knieën doorgebracht’), maar, zegt Steinem: ‘Ze verschafte sex om een kans te krijgen te acteren, maar niet zodanig veel dat ze nooit meer hoefde te werken.’ Sex was een gift, aardigheid, een kind op zoek naar een vader. Dr. Greenson, haar psychiater, beschreef Arthur Miller als de man die meer had gedaan voor Marilyn dan vaders kunnen doen, en tenslotte wanhopig moest opgeven.

Het ergste wat haar overkwam was het ontslag, begin juli 1962. Alles waar ze voor leefde, haar lichaam gebruiken om te acteren, was weg. Ze was 36, en geen toekomst, geen man om haar houvast te geven en onmachtig om een kind te krijgen. Het gevoel van die immense zwakte moet haar gebracht hebben tot het - fatale - inzicht dat ze, eigenlijk voor het eerst, afhankelijk was van mannen, de machtigen, de Kennedy's. Vandaar al die telefoontjes, de gebeurtenissen beschreven in Goddess, vreemde zaken, maar geen directe misdaad. Marilyn wou, zoals ze dat al eerder wilde, dood. Voor één avond, maar het werden er meer.

Helaas? Steinem besteedt een heel hoofdstuk aan het gissen hoe haar leven geworden zou zijn als ze was blijven leven. Ze ziet haar kennis vergaren door studie, strijden voor dieren (à la Bardot), kinderen helpen - allemaal

Vervolg op pagina 14