Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 8]

De vermaarde kasplant van de Franse cultuur
De galante conventies van de literaire salon

De franse salon Ontstaan, ontwikkeling en maatschappelijke betekenis van een instituut door H.J. Damave Uitgever: Kerckebosch, 196 p., f25,-

Rudi Wester

Wat bezielde de Franse dichters en kunstenaars, adel en intellegentsia, om vier eeuwen lang bijna non-stop galant met elkaar te converseren in een sfeer van sociale exclusiviteit: de salon? En waarom verdween uiteindelijk dit zo typisch Franse instituut? Dat kan niet om de reden zijn die André Billy, lid van de Académie Goncourt, in 1962 aangaf: ‘Misschien bestaan er nog literaire salons, maar de literatuur is de laatste zorg van hen die ze bezoeken. Politiek, reizen en films hebben er de voorrang boven romans en kritiek’, want als je ‘films’ vervangt door ‘theater’ zijn dat juist de onderwerpen waarover altijd al in de salons gesproken werd.

Damave aantoont in De Franse salon waarmee ze een graad in de sociale wetenschappen verwierf, wat er gezegd wordt, maar hoe het gezegd wordt en in welke omgeving. Madame de Staël, auteur maar tevens beroemd salonnière in de achttiende eeuw, omschreef de functie van deze verbale virtuositeit als volgt: ‘Het spreken is een vrije kunst, zonder doel of resultaat. De conversatie is voor de Fransen niet een middel om hun ideeën, hun gevoelens, hun bezigheden mee te delen, maar het is een instrument dat men graag bespeelt en dat de geesten doet ópleven, zoals de muziek dat doet bij bepaalde volken, en de sterke drank bij weer andere.’

Conversatie als een soort nationale behoefte, als een typische karakteristiek van een heel volk? Zeker is, dat deze ‘vrije kunst’ op een zeer gereguleerde wijze bedreven werd in de salons. In haar zeer leesbare proefschrift beschrijft Damave de salons als ‘een manier van leven’, zij het dan voor een sociaal-culturele bovenlaag. Het waren min of meer stabiele gezelschappen van beiderlei kunne die regelmatig bijeenkwamen ten huize van de salonnière, de gastvrouw (zelden een gastheer). Het doel was passende verstrooiing in een sfeer die aansloot bij de Franse mondaine traditie: verfijnd, spiritueel, galant. Het hing vaak van de persoon van de gastvrouw af aan welke vormen van recreatie men zich overgaf. Concerten, soupers, society-roddel, maar in elk geval altijd literatuur in al haar verschijningsvormen: poëzie, theater, romans en zelfs grammatica. Men schreef of praatte over vraagstukken van filosofische, religieuze en natuurwetenschappelijke aard zodat, volgens Damave, met recht gesteld kan worden dat een breed scala van maatschappelijke en culturele ontwikkelingen zijn weerklank vond in deze kringen waar meningen gevormd, oordelen geveld en trends gecreëerd werden. Uit dat oogpunt zijn ze natuurlijk interessant voor de socioloog. Maar er is meer dan dat. Vooral in de zeventiende en achttiende eeuw liet de Franse elite, die toelagen en ambten te vergeven had, de meest uiteenlopende gebeurtenissen, zowel in het openbare als het persoonlijke leven, in dichtvorm omzetten, en in de salons konden deze opdrachten op een elegante wijze toegewezen worden. Ook Proust spreekt nog over de salon als springplank waardoor voor de aankomend kunstenaar of schrijver veel deuren automatisch opengingen.

Prinses Mathilde, een van de salonnières die ook Proust ontving

Werd toen de man of vrouw die zich daarvoor leende al snel als ‘snob’ betiteld, in de eeuwen ervoor werden de vereiste hoedanigheden aardiger omschreven. Damave situeert de eerste salons in de zestiende eeuw, toen het renaissance-ideaal van de ‘homme complet’, de waarachtige edelman die beheerste fysieke kracht paarde aan een beminnelijke galanterie, aan het hof van Frans I opgang maakte. Met zo iemand konden de dames tenminste converseren. Beroemd is dan ook het produkt van de salonnière Marguerite de Navarre, de Heptameron, een bundel met tweeënzeventig verhalen die vrijwel zonder uitzondering over de liefde gaan, zowel de hoofse liefde als de ongecompliceerde passie, slippertjes en overspel. Volgens de schrijver, Saint-Marc Girardin, grepen de vrouwen de nieuwe denkbeelden over platonische liefde aan ‘om de literaire wereld te beheersen, zoals ze ook de hoofse ridderlijkheid hadden aangegrepen om de feodale

[p. 9]

wereld te regeren. Het was hun enige en tamelijk beperkte kans om zich te laten gelden, hetgeen zich zou ontwikkelen tot de vermaarde kasplant van de Franse beschaving: de salon’.

Een ‘ruelle’, salonvariant, waarbij de gastvrouw vanuit haar (hemel)bed opereerde

Mademoiselle de Lespinasse, beroemd in de tijd van de Verlichting

Vrouwelijke noden

Damave grijpt deze uitspraak aan om de, volgens mij dubieuze, conclusie te trekken dat de fundamenteel-menselijke behoeften waarin de salons voorzagen, vooral vrouwelijke behoeften waren, zoals daar zijn: behoefte aan acceptatie en wederkerigheid in de omgang met de andere sekse, en de behoefte om over invloed, eventueel macht te beschikken. Het lijken me niet typisch vrouwelijke noden. Wel is het waar dat tot de achttiende eeuw, waarin de opruiende ideeën van de Verlichting vooral via de salons van Mme de Geoffrin, Julie de Lespinasse en Mme de Staël verspreid werden, de taak van de gastvrouw vooral bestond uit het in goede banen leiden van de gesprekken, het voorwerp zijn van galante aanbidding en zelf niet al te veel intellect ten toon te spreiden. Aan Marie des Loges, een salonnière uit de vroege zeventiende eeuw, schreef Guez de Balzac: ‘Het is een verdienste, mevrouw, een eerbare hoeveelheid kennis verworven te hebben, maar het is een nog grotere verdienste deze kennis te verbergen. We zien uw borduurwerk, uw zijde en uw naalden, maar uw papieren en boeken blijven uit het gezicht.’

Men voerde in een stijlvolle omgeving en in een sierlijke taal discussies over onderwerpen als: is schoonheid nodig om liefde op te wekken? Tot het ontaardde in de door Molière gekarikaturiseerde gesprekken van precieuze dames die strijdbaar, maar helaas vaak in ridicuul aandoende neologismen, het huwelijk als vorm van slavernij de grond in boorden. De salons krompen halverwege de zeventiende eeuw steeds meer in tot ‘ruelles’, ruimtes tussen het bed en de muur waar de gasten plaatsnamen om te converseren met de gastvrouw die gekleed en rechtop in de kussens van haar hemelbed zat.

De omslag kwam met de doorbraak van de ideeën van Descartes, die een nieuw type salonbezoekster opleverden, de ‘femme savante’, de vrouw die daadwerkelijk belangstelling aan de dag legde voor filosofie en wetenschap en onbevreesd daarover schreef. Een van de bekendsten is Mme de Sévigné, van wie de brieven aan haar dochter een hoogtepunt in de literatuur vormen. Ook ontstond er in de salon van Mme de la Fayette een nieuw literair genre, de galante novelle, waarvan het voorbeeldige La princesse de Clèves nog steeds herdrukt wordt.

Maar dé grote bloeitijd van de salons, die Parijs toonaangevend maakten in Europa op het gebied van literatuur en kunst, wetenschap en mode, was in de achttiende eeuw. De philosophes, voormannen van de Verlichting als Diderot, d'Alembert, Voltaire en, in mindere mate, Rousseau circuleerden van de ene salon naar de andere, overal de macht van de rede en de maakbaarheid van de wereld ponerend. Populariteit was volgens Diderot de noodzakelijke voorwaarde voor de ware humaniteit, maar wel maakte hij zich ook ongerust over het toenemend enthousiasme voor de nieuwe economen Turgot en Necker: ‘Ik ben bang (...) dat de filosqfie, de poëzie, de wetenschap en de kunsten met neergang bedreigd worden vanaf het ogenblik waarop bij een volk de hoofden, gewend naar bepaalde belangen, zich bezighouden met bestuur, handel, landbouw, import, export en financiën. Het is iets moois, de economische wetenschap, maar ze zal ons afstompen.’

Sublimering

Een beetje salonnière hield dat echter wel in de hand, want het was niet gering waaraan ze haar macht moest ontlenen: een zeer sterke persoonlijkheid en een stevig moreel gezag, verkregen door afkomst, relaties, verstand, en/of fortuin, het liefst allemaal in even grote mate. Tot ver in de twintigste eeuw wisten dergelijke vrouwen hun huizen tot ontmoetingsplaatsen te maken van de mondaine wereld, de kunst en de letteren, en zo menig talent te stimuleren en van onderwerpen te voorzien.

Het bekendste voorbeeld daarvan is natuurlijk Proust en, in een eerder stadium, de gebroeders Goncourt maar deze laatste decennia raffelt Damave enigszins af, en dat is jammer. Want juist bij deze schrijvers zou ze gezien hebben dat haar stelling dat salons er vooral waren voor recreatieve doeleinden en geen militante positiekeuze duldden, niet altijd opging: in de tijd van Proust positioneerden zij zich wel degelijk als pro of anti Dreyfus. En door de Goncourts zou ze haar hypothese dat in de salons vooral, door de sublimering van de vrouwelijke seksualiteit, amoureuze betrekkingen verfijnd konden worden en ‘kaltgestellt’ tot galante conventies, wel afgezwakt hebben als ze zou lezen hoe de broers prinses Mathilde, nicht van Napoleon en fervent salonnière, beschrijven als een ‘courtisane op haar retour’ met kleine oogjes weggezakt in het vet. Om van andere vrouwen in het gezelschap, zoals George Sand, maar te zwijgen. Enige galanterie is hier nergens te bespeuren. Haar proefschrift, tot dan een lofwaardig en soepel overzicht van een van de interessantste fenomenen in de Franse beschaving, verzandt enigszins in conclusies die slechts gedeeltelijk opgaan. Want om nu te zeggen dat naarmate, zoals in de loop van de achttiende eeuw gebeurde, ‘het intellectuele element de conversatie meer beheerste, de eigen inbreng van de vrouwen in de meeste gevallen geringer geworden moet zijn’ is niet zo aardig en een forse slag in de lucht, en apert onjuist is de daarop volgende zin dat ‘zelfs een Mme de Staël voor haar persoonlijke ambities geen andere vorm zag dan die van inspiratrice en raadgeefster’. Madame de Staël? Haar talrijke brievenbundels, haar theoretische werken De l'Allemagne en De la littérature, haar roman Delphine zijn gewoon in de boekhandel te koop.

Meer in de richting lijkt me haar constatering dat door de nieuwe massamedia en andere vormen van publiciteit, door de voortschrijdende democratisering en sociale nivellering het instituut in zijn bemiddelende en tegelijk aristocratische rol werd aangetast en zo langzaam maar zeker verdween. Iedereen kan tegenwoordig immers zomaar een kaartje kopen voor het Franse equivalent van De Balie.

■