Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 3]

J. Bernlef
hans van den boogaard

Het hele mechaniek van toegeven, aanpassen en weerspannigheid
Precisie zonder dramatiek in Bernlefs roman Publiek geheim

Publiek geheim door J. Bernlef Uitgever: Querido, 242 p., f35,-

Carel Peeters

In het vermakelijke boek De man in het midden dat Bernlef over zijn grootvader - die niet kon wandelen - schreef, geeft hij vele voorbeelden van de precisie waarmee die grootvader alles deed. Hij stond bekend als de ‘machinedokter’ op de fabriek waar hij werkte en zijn nauwkeurigheid bracht hem door heel Europa. Bij die precisie hoorde het maken van lijstjes, waar Bernlef er een aantal van citeert. Het laatste lijstje maakte hij toen hij niet meer zo goed ter been was: een overzicht van het aantal stappen dat gezet moet worden om van de ‘raamstoel’ naar de tafel (3 stappen), naar de radio (6 stappen), naar het dressoir (10 stappen) enzovoort te komen. Vanwege deze getallen maakte dit lijstje op Bernlef de indruk van een ‘afrekening’.

De fascinatie voor de precisie van zijn grootvader is het ene motief in De man in het midden, het andere is de politiek. Dat is een ruim onderwerp, maar Bernlef weet het aardig te comprimeren aan de hand van een boekwerk dat hij in 1957 - een jaar na de rede van Chroetsjof - van hem kreeg: dat waren de zes delen van H.P.G. Quacks De socialisten. ‘Pak aan’, met deze ferme opdracht kreeg Bernlef de boeken in handen waarmee zijn grootvader zich zijn politieke wereldbeeld had gevormd. Wat zijn grootvader in die boeken van belang vond behandelt Bernlef aan de hand van diens onderstrepingen en de zorgvuldige aantekeningen in de marge, uitgevoerd met hel hardste Faber-potlood. Zijn grootvader was communist, vrijdenker en anarchist, maar vooral trouw, zodat zijn politieke wereldbeeld in duigen viel toen de daden van Stalin ook door de Russen zelf niet meer werden goedgepraat. Vanaf 1956 moet Bernlefs grootvader over politiek vooral gezwegen hebben, een taktiek die heel goed bij zijn karakter paste.

In Publiek geheim gaat het ook om precisie en politiek. De precisie betreft de manier waarop Bernlef het verhaal vertelt: hij heeft de positie ingenomen van iemand die registreert wat binnen zijn blikveld komt, waarbij de meest gewone en onaanzienlijke dingen en handelingen niet over het hoofd worden gezien. Bernlef beoefent in Publiek geheim een soort realisme dat men nauwelijks zo zou willen noemen omdat wat hij beschrijft op de meest natuurlijke manier tot het verhaal behoort. Doet een van de personages een boodschap, dan wordt het beschreven, zonder dat die boodschap ook maar iets speciaals te betekenen heeft in het verhaal. Wat de meeste schrijvers overslaan, omdat het trivialiteiten zijn die de lezer zich makkelijk kan voorstellen - het aansteken van een sigaret, het parkeren van de auto, het drinken van koffie, in de lift staan - wordt door Bernlef gewoon beschreven. Dit betekent dat op de zelfwerkzaamheid van de lezer nauwelijks een beroep wordt gedaan. Hij krijgt alles aangereikt.

Tibor Déry

In De man in het midden is Bernlef duidelijk gecharmeerd van de precisie van zijn grootvader; in Publiek geheim raakte ik gecharmeerd van Bernlefs precisie, ook al gaat hij wel eens te ver. Het effect van deze nauwkeurigheid in de beschrijvingen is een zekere dramatische gelijkmatigheid, omdat er geen echte hiërarchie in het belang van het een of het ander wordt aangebracht. Een echt dramatisch moment in de roman krijgt daardoor niet de ingrijpende betekenis die men er menselijkerwijs van zou verwachten.

Omdat De man in het midden ook over politiek gaat, vertelt Bernlef daarin over zijn bezoek van een week aan Boedapest in 1970. Hij maakte toen kennis met een dubbelzinnige cultuur: een officiële en een onofficiële. De gidsen spraken in officiële formules, de intellectuelen hielden hun eigen gedachten erop na en in het openbaar spraken ze in beelden die voor tweeërlei uitleg vatbaar waren. Bij Boedapest woonde de schrijver Tibor Déry, schrijver van het boek Niki, de geschiedenis van een hond, het soort boek dat op twee manieren gelezen kan worden: voor de een hoeft het alleen maar over een hond te gaan, voor een ander is het onmiskenbaar dat de schrijver zich hier subtiele kritiek permitteert op het systeem waaronder hij moet leven. Déry speelde een rol in de Hongaarse opstand in 1956, en kreeg daardoor moeilijkheden. Bernlef wilde van zijn bezoek gebruikmaken om hem een vertaling van een van zijn boeken te geven, een gedachte die de gidsen in verwarring brengt, maar die toch uitgevoerd wordt, ook al kreeg Bernlef de schrijver niet te spreken omdat hij juist zijn middagdutje aan het doen was toen hij bij het huis arriveerde.

Hoewel niet in alle details, om deze schrijver gaat het in Publiek geheim. Bernlef volgt de biografie van Tibor Déry vrij getrouw, maar het is duidelijk dat hij er niet op uit is in deze roman zijn portret te schetsen. Tomas Szass, zoals de schrijver in Publiek geheim heet, is ook niet Bernlefs hoofdpersoon. Dat is Istvan Bér, een maker van culturele televisiefilms van midden veertig. Hij maakt een film over het leven van Szass en wordt daarbij geassisteerd door Clara Kessler. Ze zijn bezig met de eerste selectie van het filmmateriaal dat zij bij Szass hebben gemaakt als er een pakketje van het Ministerie van Voorlichting arriveert met archiefmateriaal, waarop te zien is hoe Tomas Szass in 1956 tijdens de opstand een menigte toespreekt op het Franz Lisztplein (later Leninplein). Het Ministerie heeft bij deze beelden zelf een commentaar geleverd dat helemaal niet met de bedoelingen van Bér overeenkomt. Hiermee zijn de moeilijkheden geschapen. Bér voelt er niets voor om dat commentaar te gebruiken, maar hij werkt al twaalf jaar bij de televisie en dat waren twaalf jaar van ‘aftasten van de mogelijkheden.’

Hoe het verhaal zich hierna ontrolt valt te voorspellen. Bernlef schrikt er niet voor terug om iets wat men bijna kan dromen in alle nauwkeurigheid op te schrijven. Bér ontmoet de man die voor het commentaar verantwoordelijk is, en het is inderdaad iemand met een scherpe scheiding in het op zijn hoofd vastgeplakte haar; zijn begrip voor Bér is minimaal. Bér spreekt over ‘1956’ als ‘opstand’ (net zoals Szass zelf nog steeds) de man van het Ministerie (Janos Baross), heeft het over ‘de gebeurtenissen’. Baross wil dat in de film gezegd wordt dat Szass in 1960 zijn ideeën uit 1956 heeft verworpen, wat tot zijn vrijlating heeft geleid. Bér weet dat die verklaring onder druk is ontstaan. Volgt het aftasten van de mogelijkheden: gekneveld door het morele dilemma produceert Bér een compromistekst, die in ontvangst wordt genomen, maar dat is dan ook alles. Bernlef verplaatst zijn aandacht als een camera naar de plaatsen die hij wil, zodat we daarna Baross met een collega op bezoek zien gaan bij Tomas Szass om hem de tekst voor te leggen die in de film gebruikt moet worden. Ze willen zijn goedkeuring voor de officiële lezing. Szass zet ze deur uit, hij is zesentachtig, met hem zullen ze niets meer kunnen uithalen.

Bernlefs nauwkeurigheid in het doodgewone blijft boeiend omdat hij daarbinnen voor voldoende afwisseling zorgt. De selectie van het filmmateriaal door Bér en Clara Kessler houdt in dat de lezer de gekozen fragmenten op papier krijgt te lezen en daardoor geleidelijk een beeld krijgt van leven en werk van Tomas Szass. Hij vertelt in die fragmenten over de oorlog, zijn boeken en zijn manier van schrijven. Bovendien wordt ondertussen nog een ander verhaal vertelt, ook al past het naadloos in het verhaal over Bér. Dat is het doen en laten van Clara Kessler. Zij heeft al snel begrepen dat er moeilijkheden zijn en besluit impulsief het niet gebruikte materiaal uit de prullemand te halen. Daarmee loopt ze onverwacht op de ontwikkelingen vooruit, want de man van het

Vervolg op pagina 20