Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

Allesoverheersende schijnheiligheid
Kousbroek zet nogmaals de Hollanders op hun nummer

Nederland: een bewoond Gordijn door Rudy Kousbroek Speciale uitgave van de CPNB ter gelegenheid van de Boekenweek, 62 p., f4,95

Mariëtte Haveman

In zijn tweegesprek met Maarten 't Hart over Multatuli (NRC Handelsblad, 13 februari 1987) spreekt Kousbroek de opvatting uit dat de literatuur twee alternatieven biedt: polemiek of liefdesverklaring. In Nederland: een bewoond gordijn wordt deze opvatting met hartstocht beleden, en weer blijkt hoezeer de twee uitdrukkingsvormen voor Kousbroek verbonden zijn tot een onoplosbare paradox. Het vertrekpunt, Indonesië, Kousbroeks verloren paradijs, is een inmiddels imaginaire wereld die tegelijk het karakter heeft van de enige plaats waarin het leven waard was geleefd te worden; Holland daarentegen met zijn Kostverloren Kade bestaat wel degelijk, het is hier en nu, maar bestaat tegelijk uit ‘beelden zonder diepte, tweedimensionaal’. Een bewoond gordijn dat zich overal manifesteert: in de architektuur, de smakeloze stoffering van onze huizen, keuken en koppen, in de geestloosheid van de volwassen Nederlander en de ongemanierdheid van het Nederlandse kind. Het boekje is een samenvatting in kort bestek van alles wat Kousbroek in de loop der jaren heeft neergesabeld, verzengd, imaginair gewurgd en met de grond gelijk gemaakt, en zoals altijd zijn het briljante oefeningen in geconcentreerde woede. Over Hoog Catherijne in Utrecht en Babylon in Den Haag: ‘Vergeleken bij de koninklijke vormen, de elegante verhoudingen, de liefde voor detail van de Galerij (en de Passage) zijn het armoedige surrogaten, patserige nep, slonzig gegarneerd met kitschfonteinen en bakken met grind: pooierarchitektuur.’

Rudy Kousbroek
carien folmer

Ondanks de gepeperde taal heeft dit boekje niet het karakter van een allesverzengende polemiek, en is Kousbroeks houding ten opzichte van Nederland eerder ambivalent dan totaal vernietigend. Het symbool voor die ambivalentie is Escher, Kousbroeks eerste confrontatie met kunst in Nederland: ‘Het ingenieuze van de voorstelling herkende ik met een soort betovering, maar de elementen waar die voorstelling uit bestond waren van een ellendige knulligheid - gewild koddige figuurtjes, infantiele draakjes, tuinkabouterachtige mannetjes, uitgevoerd in het angstvallige akademisme van een provinciale tekenleraar.’ Een soortgelijk mengsel ontrafelde Kousbroek onlangs in het literaire werk van Maarten 't Hart, een tweede symbool van Hollands cultuurgoed op zijn hoogst. Voor Kousbroek zijn het de kunstzinnige resultaten van een in wezen platvloerse cultuur waar goedhartig en schijnheilig hand in hand gaan, en waar het sterkste collectieve gevoelen bestaat uit ‘een onhandig en sentimenteel maar niettemin waarachtig medelijden’.

Toch is het niet deze ambivalentie die maakt dat dit essay iets onbepaalds heeft, waardoor er iets op een voor Kousbroek ongebruikelijke

[p. 4]

manier in de lucht blijft hangen. Ook in eerdere artikelen is die ambivalentie te vinden, zonder dat het ooit afbreuk doet aan de scherpte van zijn argumentatie. Het kan zijn dat de onbepaalde noot iets te maken heeft met de aard van het onderwerp, in feite een spekglad terrein dat Kousbroek herhaaldelijk noopt tot het houden van slagen om de arm. ‘Bestaat er wel zoiets als een nationaal karakter?’ ‘Op dit terrein is elke opinie de andere waard.’ Bovendien gaat er iets van de concentratie van het betoog verloren doordat Kousbroek zijn doelwit gaandeweg verlegt: wat begint als een ‘prise de conscience achteraf’, het achterhalen van de ingrediënten waarvan de som het patroon in het weefsel van het bewoonde gordijn vormen, loopt uit in een polemiek tegen de Amerikaanse socioloog Derek Philips, volgens Kousbroek een pretentious fraud wiens beweringen over Nederlanders hij afzet tegen die van zijn buddy in deze materie J. Rentes de Carvalho, schrijver van Waar die andere God woont ‘het subtielste, best geobserveerde en meest amusante boek over de Nederlanders dat ik ken.’

Het zijn krachtige kwalificaties die het enorme probleem aanscherpen hoe ‘een cultuur’ te definiëren zonder te vervallen in willekeurige lofzangen of gekanker, of in het glibberige gezever van een figuur als Baudrillard, die Amerika zo vlotjes stereotypeerde. Toch is de verzekering dat elke opinie op dit terrein de andere waard is een magere troost voor de kernachtigheid waarmee Kousbroek de Hollander desondanks op zijn nummer zet.

Een aantal typeringen in dit boekje kun je niet lezen zonder maagkramp, in de wetenschap dat de Hollandse goedhartigheid weliswaar mooi is, maar toch een schriel genoegdoeninkje voor al het geprak en geslemp, het zuchten op wc's met de deur op het haakje, de gecapittionneerde fauteuils en vooral de allesoverheersende schijnheiligheid die Kousbroeks Nederlander aan het hart zit gebakken.

■