Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 1]

VN Vrij Nederland
Boekenbijlage
14 maart 1987 - nummer 11

Offer voor een oneerbiedige minnaar
Het boekenweekgeschenk van Tessa de Loo

Het rookoffer door Tessa de Loo Boekenweekgeschenk bij aankoop van f19,50 aan boeken, uitgegeven door de CPNB, 92 p. Verkrijgbaar vanaf woensdag 18 maart.

Carel Peeters

‘Een tragische liefde op een middelbare school tussen een lerares en een leerling. Bespot, verraden en in de steek gelaten is het de vrouw die ten slotte moet boeten’ staat op de achterkant van Het rookoffer bij wijze van samenvatting. Het is weliswaar een gewoonte om Boekenweekgeschenken niet al te high-brow te laten uitpakken, zo'n dunne bestelling als hier gesuggereerd wordt is de novelle van Tessa de Loo nu ook weer niet. Dat het de vrouw in het verhaal is die moet ‘boeten’ is een armzalige vereenvoudiging van zaken en staat er wellicht uitsluitend als lokaas voor vrouwelijke lezers, die dan kunnen denken ‘dat het weer de vrouw is die het gelag moet betalen’. Om zulke modieuze sentimenten gaat het helemaal niet in Het rookoffer.

Dat blijkt al uit de prominente rol die de romans Chéri en Het einde van Chéri van Colette in het verhaal spelen, geen romans die de verhouding tussen mannen en vrouwen simpel voorstellen. Ze worden in Het rookoffer gelezen door de achttienjarige Guido Maenhout, de mooie en briljante leerling en minnaar van de tweemaal zo oude lerares Frans Barbara Rozemeyer. Hij leest die romans en identificeert zich toneelspelend met de hoofdpersoon, het jonge rijke leeghoofd Chéri, wiens emoties gecompliceerder zijn dan hij zelf weet. Zijn verhouding als twintigjarige met de bijna vijftigjarige Lea is een gelijkwaardige, gebaseerd op direct wederzijds belang: zij is dagelijks onder de indruk van zijn schoonheid, hij koestert zich in de erotische ervaring van een wat oudere vrouw. Deze symmetrie heft het wankel evenwicht van hun relatie niet op. Die blijkt uit de gespeelde onverschilligheid die ze soms voor elkaar tonen, of uit de opflakkerende irritaties en haatgevoelentjes waarin de weggedrukte verschillen tussen hen de kop op steken.

In Het rookoffer functioneren de romans van Colette als spiegels. Guido heeft ze gelezen omdat zijn Frans goed is en omdat hij ze op zijn verjaardag cadeau heeft gekregen van zijn moeder; Barbara kent ze vanwege haar vak. Ze hebben dus allebei een alibi voor het kennen van die romans dat buiten hun verhouding ligt. Ze refereren er tegenover elkaar niet aan als boeken waar ze allebei op gesteld zijn - iets wat voor een extra verbondenheid zou kunnen zorgen. Integendeel: voor Barbara zijn het enigszins angstig makende romans waarin haar eigen omstandigheden worden gespiegeld. Voor Guido geldt dat niet: hij wekt de indruk dat het voor hem niet meer dan twee Franse romans zijn, waar hij natuurlijk wel iets in herkent, maar met jeugdige gedachtenloosheid hecht hij daar niet zoveel gewicht aan. Hij heeft toneelspelersambities en speelt voor Barbara te pas en te onpas stukjes uit romans, zo ook uit Chéri. Hij gaat daar zo in op dat Barbara er met bonzend hart naar kijkt: als hij de dubbelrol van Chéri en Lea speelt lijkt hij zich totaal niet bewust te zijn van de onheilspellende inhoud van wat hij daar opvoert. Dit ontwikkelt zich tot het grote verschil tussen Barbara en Guido: hij leeft voor het moment en voor zijn ambitie toneelspeler te worden, zij wil alles wat ze met hem beleeft vasthouden. Er zijn passages in Het rookoffer waarin Tessa de Loo Barbara muisstil perplex laat staan over de jeugdige ongevoeligheid van Guido. Dat zijn de momenten waarop ze met haar gevoelens voor hem in haar schulp wil kruipen. Hij speelt voor haar een stukje uit Sartre's De eerbiedige lichtekooi waarin een vrouw herinneringen wil ophalen aan de nacht die ze met haar vriend heeft doorgebracht. Hij wil daar niets over horen en zegt dat wat je 's nachts doet bij de nacht hoort en dat je daar overdag niet meer over praat. ‘Waarom heb je dit stukje gekozen?’ vraagt Barbara wanneer hij uitgespeeld is: ‘Gewoon,’ zegt hij met argeloze oneerbiedigheid voor haar gevoelens, ‘het sprak me aan. Die man wil vergeten wat er die nacht gebeurd is, terwijl ze hem eraan blijft herinneren. Zij verbeeldt zich dat het betekenis heeft en dat ze reden heeft om trots te zijn. Ze verwacht een soort dankbaarheid, maar voor hem bestaat de nacht al niet meer. Hij leeft vooruit, zij achteruit.’

Kreeftegang

Het is niet zonder reden dat deze verklaring van Guido wordt gevolgd door twee regels wit en dat de aandacht op iets anders wordt gericht. ‘Hij leeft vooruit, zij achteruit’: daar is de verhouding tussen Guido en Barbara zo kernachtig mee samengevat dat er even tijd moet zijn om het te verwerken. Het moment is ook strategisch goed gekozen: tegen het einde van de novelle, die niet op de gebruikelijke manier een relaas vertelt, maar in de kreeftegang. vanuit het heden achteruit naar het verleden. Hiermee is ook in de vorm van de novelle het achteruit leven van Barbara uitgedrukt, maar ik vraag me af of het wel iets méér is dan een manier om te ontkomen aan een anders nogal conventionele vertelling. Tessa de Loo kleedt de hoofdstukken zo in dat je niet direct in de gaten hebt dat ze weer een stapje terug in de tijd gedaan heeft. Bezwaarlijk is deze vorm niet, zeker niet als ik het sterke slot in aanmerking neem.

Waar in Colette's Chéri over de gedachten van Lea staat: ‘Soms boezemde het uiterlijk van deze minnaar, die zij een beetje verachtte, haar een soort van eerbied in. “Zó mooi zijn, dat is een vorm van adeldom”, dacht ze’, vinden we bij Tessa de Loo over de gedachten van Barbara: ‘Na enkele weken drong het tot haar door dat ze een hekel aan hem had. Hij was te mooi om waar te zijn.’ Op deze dubbele gevoelens - een beetje haat en het idee hier te maken te heben met een perfect exemplaar van de mannelijke kunne - slaat het slot van de novelle terug waarin de eerste echte ontmoeting tussen Guido en Barbara wordt beschreven. Wanneer ze staan te praten lacht hij voor het eerst, en dan ziet ze waar ze heimelijk op heeft gewacht toen ze hem alleen nog als leerling kende: ‘Hierbij openbaarde zich eindelijk de fascinerende, vertederende fout: zijn hoektanden waren onderontwikkeld, waardoor hij ineens een dwaze, ietwat hulpbehoevende aanblik bood.’ Vanaf dit moment zou men de novelle weer in omgekeerde richting moeten kunnen lezen. Wat de lezer pas aan het slot te weten komt heeft Barbara vanaf het begin in haar hoofd gehad.

Tessa de Loo

Hoe bescheiden van omvang ook, Het rookoffer is geen simpel verhaal achterstevoren verteld. Het offer waaraan de novelle zijn titel ontleent is een trivialiteit met grote gevolgen. Omdat Barbara niet tegen rook kan heeft ze voorgesteld dat er op school niet gerookt mag worden door de leerlingen. Deze maatregel wordt door één geregeerd: Guido. Hij wordt tot drie keer toe gesnapt terwijl hij aan het roken is. Dat leidt tot zijn schorsing, een pijnlijke zaak nu hij voor zijn eindexamen zit. Hoewel zij zelf voor de maatregel verantwoordelijk is, verdedigt Barbara Guido wanneer het erop aankomt de schorsing op te heffen. Die verdediging, dat wordt haar offer, want die roept bij haar collega Beverman de rancune boven die hij al een tijdje tegen haar koestert omdat ze niet op zijn avances is ingegaan. Tijdens een vergadering onthult hij dat Barbara's verdediging van Guido meer is dan het in het oog houden van het belang van een leerling: zij hebben een liefdesverhouding. Had Barbara Guido niet verdedigd, dan was zijn schorsing gehandhaafd en had zij hem een jaar langer bij zich kunnen hebben, nu zal hij slagen en uit haar leven verdwijnen.

Het rookoffer heeft enigszins te lijden van het feit dat het verhaal over een liefde tussen een leraar en leerling hier niet voor het eerst wordt verteld. Dit bezwaar verdwijnt nagenoeg door de manier waarop Tessa de Loo de romans van Colette in het verhaal verwerkt, en door de subtiele psychologie die ze deze liefdesverhouding geeft. Die is een hommage aan Colette.

■