Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 13]

De lange weg van het blik naar de blikopener
De uitvinding van al wat vertrouwd is

Een vertrouwde wereld Honderd jaar innovatie in Nederland door H. Baudet Uitgever: Bert Bakker, 220 p., f38,90

Ghislain Kieft

U kunt zich niet voorstellen, dat het slot uitgevonden is zonder de sleutel. Het zijn bijna letterlijk complementaire elementen van één instrument. Niettemin heeft de kurk (bedacht ergens in de zestiende eeuw) het lang moeten stellen zonder de kurketrekker (midden achttiende eeuw). Als uitvinder van het conservenblik geldt de Franse kok Nicolas Appert, die in 1810 een en ander openbaar maakte in een boekje met de titel Le livre de tous les ménages ou l'art de conserver pendant plusieurs années toutes les substances animales et végétales par Appert. De eerste blikopener werd echter in 1875 gepatenteerd. Het duurde dus nog een halve eeuw vòòr er een specifiek gereedschap was om conservenblikken te openen!

Toen ik dit las in Een vertrouwde wereld: honderd jaar innovatie in Nederland staakte ik de lectuur en kon enige tijd geen keuze maken tussen twee neigingen: de eerste was zo gauw mogelijk het boek van die Franse kok in handen krijgen en de tweede neiging was integendeel indolent te blijven zitten en te mijmeren over de ontijdigheid van kurk en kurketrekker, blik en blikopener.

Een veelgelezen handboek van de Amerikaanse Christine Frederick, 1928

In zijn studie bespreekt Baudet niet alleen de geschiedenis van de kurk en het conservenblik, maar veel meer lotgevallen van uitvindingen van allerlei aard: zeer bekende, zoals de auto, de telefoon, de televisie; maar ook minder bekende geschiedenissen van meer bescheiden zaken, zoals de ballpoint, het Gilettescheermesje, de tandenborstel. Misschien is het kwartjeskennis te weten, waar, wanneer en door wie dergelijke eenvoudige, maar vertrouwde uitvindingen gedaan zijn, maar zulke verhalen interesseren mij buitenmate. Wat dat betreft lijkt het boek op Siegfried Giedions Mechanization Takes Command (1948; als je goed oplet hier en daar nog wel verkrijgbaar). Dit aspect is een van de charmes van Een vertrouwde wereld.

Iets anders dat mij hogelijk bezighoudt, is de wijze waarop mensen individueel of groepsgewijs gebruik maken van hun artefacten. En dan niet alleen het functionele, doelgerichte gebruik, of het oneigenlijk gebruik (zoiets als het aanwenden van messen om schroeven aan te draaien, tubes lijm om in hoger sferen te geraken), maar vooral ook het - laat ik zeggen - mythische gebruik van allerlei zaken: vaak als normaal ervaren zeden (de gewoonte om zich beslist andersoortig uit te dossen bij verschillende gelegenheden; het verschil tussen avondkleding en vrijetijdskleding bijvoorbeeld), onfunctioneel, maar hardnekkig gebruik (het rondtorsen van transistorradio's van spectaculaire omvang, zogenaamde ‘gettoblasters’), of tenslotte het in omloop zijn van anekdoten en een speciale folklore rond moderne gebruiksvoorwerpen: een mevrouw of een meneer (maar meestal een mevrouw, die kunnen immers ook niet rijden) die zomers haar/zijn ijskast open heeft staan, omdat hij/zij ‘het zo warm heeft’.

Waarschijnlijk de eerste blikopener, 1875

Maar Baudets nieuwsgierigheid gaat minder uit naar deze twee reeksen van feiten - enerzijds het merkwaardige proces van het doen van uitvindingen en anderzijds het soms bizarre gebruik van die uitvindingen, wanneer zij eenmaal deel uitmaken van een vertrouwde (maar vaak niet zo vertrouwde, zelfs onbetrouwbare) wereld. Het zijn de gebeurtenissen tussen deze twee polen. Immers voor een uitvinding gemeengoed is, introduceert een of andere entrepreneur de zaak als commercieel produkt op de markt. Zo gaat dat.

Baudets boek handelt precies over de wijze waarop nieuwe vindingen al dan niet ingang vinden in een maatschappelijke constellatie. Nieuwlichterij als economisch produkt, en dan nog alleen eindprodukten, dus geen halffabrikaten als plastics of transistoren noemt hij ‘innovaties’.

Infrastructuur

Als ik de schrijver goed bedrijp, moeten we innovaties onderverdelen in twee categorieën: de pure innovatie (de auto, de radio) en de ‘substitutie’. Dat zijn uitvindingen die reeds bestaande instrumenten vervangen, omdat ze handiger, goedkoper, in enige zin ‘beter’ blijven te zijn (de vulpen vervangt de kroontjespen, en wordt op haar beurt overtroffen door de ballpoint, et cetera). Dit onderscheid lijkt mij op een beetje filosofisch niveau moeilijk houdbaar; immers bij voldoende abstractie verving de auto de koets en overtrof de radio in snelheid de krant.

Interessanter is het onderscheid in de mate waarin innovaties voor hun succes afhankelijk zijn van de infrastructuur van een samenleving: dat wil zeggen de mate waarin een innovatie toepasbaar en aanpasbaar is aan een bestaande samenhang van gereedschappen; je kunt geen cola in een flesje stoppen, als er niet eerst een kroonkurk bestaat en het mechanisch geweld om die kroonkurk op de fles te drukken - zoals W.F. Hermans eens schreef. Ook in een sociale, ideologische zin zijn innovaties natuurlijk niet een instantsucces. Zelfs bij de meest onschuldige nieuwlichterij is er wel een dwaze dominee die ons tegen haar verlokkingen waarschuwt.

Maar vaker is die infrastructuur juist helemaal niet aanwezig, lijkt me (radio, televisie; conservenblikken zonder openers), en vaak is een innovatie bij haar introductie een fragiel couveusekind, dat in zijn hulpeloosheid gebakerd en gekoesterd moet worden.

En toch lukt het vaak. Volgens Baudet kun je bij wijze van vuistregel van een succesvolle introductie spreken, wanneer tien procent van de potentiële markt verzadigd is. Deze eerste gebruikers zijn merkwaardige lieden: de heer Zimmerman te Den Haag en notaris Backx uit Wieringerwaard bezaten de eerste auto's in Nederland. Het is de vraag of het nut van een voertuig, dat niet veel harder ging dan een hardloper en waarvan je een band drie of vier keer per rit moest verwisselen, nu wel zo groot is.

Baudet spreekt over zijn onderwerp herhaaldelijk in de volgende bewoordingen: ‘De gebruikers van die nieuwe produkten staan, vrijwillig of onvrijwillig, voor de onafwijsbare eis daarmee telkens opnieuw een relatie op te bouwen. Zij moeten de dingen aan zich en zichzelf aan de dingen assimileren. Aan die eis pleegt de samenleving redelijk te voldoen en zeker niet louter passief. Zij slaagt na kortere of langere tijd in een selectieve inpassing van innovaties in haar levenspakket en levensstijl. Zij ondervraagt en beproeft een nieuw aangeboden produkt op haar eigen creatieve vermogen om ermee om te gaan en zich ermee te identificeren.’

Dit zijn vrij abstracte en bezwerende uitspraken. In het blikopenerloze tijdperk werden blikken veelal door de winkelier met een hamer en een beitel opengemaakt. Zo'n karwei moet een dagelijkse ergernis geweest zijn; eerder een verzoeking dan een beroep op het ‘eigen creatieve vermogen om ermee om te gaan en zich ermee te identificeren’. Desondanks duurde het vijftig jaar voor het openen van een blik in een handomdraai verricht kon worden. Ziehier het probleem!

Patenttekening van de ritssluiting

Over de ontijdigheid van blik en blikopener zegt Baudet: ‘De blikopener voor de keuken kon pas worden bedacht toen in de jaren zestig een verbeterde technologie het mogelijk maakte de conservenblikken - meest vlees - van dunner plaatijzer te vervaardigen.’ Als verklaring bevredigt mij dat niet: het zegt hoogstens iets over de nu bekende openers die handzaam zijn voor het forceren van vrij dun plaatijzer (en dan nog moet je over een gereedschap van vrij goede kwaliteit beschikken), maar het zegt niets over het frappante uitblijven van een instrument voor het openen van blikken met dikke ijzeren wanden voor de jaren zestig van de negentiende eeuw. Het conservenblik was misschien een zegen voor het kruidenierswezen in het algemeen - zoals de auto dat misschien nu is voor onze samenleving; maar die tien procent ‘innovators’. die op hun eentje moesten worstelen met onhandzame, ongebruikelijke produkten?

Er moet iets hardnekkigs gescholen hebben in het mentale universum of in de genen van particulieren als Zimmerman en Backx of die hoogleraar in de verloskunde B.J. Kouwer, die een apparaat bezat waarmee hij bijna niemand kon bellen.

■