Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 11]

Het hart van Afrika is geen woestijn
Afrika als uitdaging en politiek speelterrein

Africa of the Heart A Personal Journey door Joseph Hone Uitgever: Beech Tree Books/William Morrow, 287 p., f44,25
A Desert Dies door Michael Asher Uitgever: Viking/Penguin, 330 p., f52,20
The Other Nile door Charlie Pye-Smith Uitgever: Viking/Penguin, 239 p., f52,20
Africa - The People and Politics of an Emerging continent door Sanford J. Ungar Uitgever: Simon & Schuster, 543 p., f30,25 Importeur: Van Ditmar

Louise Fresco

In een tijdperk waarin voor het overgrote deel van de bevolking in westerse landen het materiële comfort nauwelijks iets te wensen overlaat, verschijnen aan de lopende band boeken over reizen onder primitieve omstandigheden en heruitgaven van de barre verslagen van ontdekkingsreizigers. Tegen ruime betaling organiseren reisbureaus tegenwoordig overlevingstochten, zodat het nu zonder werkelijk risico mogelijk is een week in het oerwoud rond te lopen, de Sahara in een vrachtwagen te doorkruisen of de Zuidpool te bezoeken. Zijn de uitdagingen in de steenwoestijn van de Bijlmer of Manhattan ons te voorspelbaar of juist te groot en zoeken we daarom naar andere wegen om onze zucht naar avontuur te bevredigen? Daarover valt veel te speculeren en weinig met zekerheid aan te tonen. Wel is opvallend dat in veel boeken de nadruk ligt op onherbergzame, de mens vijandige plekken: het tropisch regenwoud en woestijnen. Afrika, dat beide in ruime mate bezit, en bovendien voor velen een synoniem is voor primitieve, ‘onbeschaafde’ chaos, vormt een dankbare reisbestemming. Juist in Afrika kan de reiziger zichzelf op de proef stellen, in een fysieke en politieke jungle waar nog echt gevaar te vinden is, al is het maar in de vorm van dronken soldaten met machinegeweren.

Reisverslagen hebben uiteraard niet uitsluitend tot doel om een beeld te geven van een bepaald gebied, heel vaak zeggen ze meer over de auteur dan over het land waarin hij verblijft. Voor de hier besproken publikaties, waarvan de eerste drie reisboeken zijn, geldt dat laatste zeer zeker. Afrika functioneert in eerst instantie als decor. Een tot in de details nauwkeurig en waarheidsgetrouw beschreven decor, zoals in Africa of the Heart van Hone, of een stereotiepe achtergrond, waartegen de ‘heldendaden’ van de auteur des te meer schitteren, zoals bij Pye-Smith. Door de moeilijkheden, fysiek ongemak, onbetrouwbare ambtenaren en dergelijke, zwaar aan te zetten, wordt de lezers duidelijk gemaakt hoe groot het uithoudingsvermogen van de schrijver wel niet is geweest. Zie, dat alles heeft hij doorstaan en nog voor ons opgeschreven ook! Behaaglijk zakken wij weg in de kussens en genieten nog eens extra van een plaatsvervangende bevrediging. In sommige gevallen, zoals in The Other Nile, is Afrika zelf in zekere zin irrelevant, het verhaal zou ook ergens anders hebben kunnen spelen als het maar dezelfde elementen van spanning bevat. In A Desert Dies gaat het juist om het tegenovergestelde, het boek staat en valt bij een tot in het absurde doorgedreven identificatie met de lokale bevolking, de nomadische Kababish, waarbij de auteur regelmatig zijn leven waagt. Michael Asher neemt bewust geen enkele afstand tot Afrika, maar stort zich hals over kop in het avontuur. Hone daarentegen, in Africa of the Heart, doet pogingen om de afstand tot Afrikanen te overbruggen, maar blijft steken in de blanke enclaves van Kinshasa en Nairobi en berust uiteindelijk in het feit dat hij Afrika nooit zal kennen.

Voor Joseph Hone is een reis naar Afrika een vervulling van een kinderdroom, een schuld als het ware die ingelost moet worden. In zijn jeugd was Afrika het equivalent van avontuur, van ruimte en vrijheid. In opdracht van de BBC krijgt hij, een redelijk bekend schrijver met verschillende boeken op zijn naam, de kans om Afrika van west naar oost te doorkruisen, van Kinshasa tot Mombasa. Die opdracht is de formele aanleiding, maar in de loop van het boek wordt steeds duidelijker dat er nog wel meer redenen zijn om te reizen, zoals het ontlopen van huwelijksproblemen, of misschien is er wel helemaal geen echte reden (‘I just travel for the sake of traveling, dream of leaving - even when there's nowhere to go and nothing to see’). Zijn boek is vooral bevolkt met blanken, karakteristieke typen die je zo in levenden lijve in Kinshasa en Nairobi tegen zou kunnen komen. Een cynische Amerikaan van middelbare leeftijd, ongetwijfeld werkzaam voor de CIA, de officier die na zijn pensioen op Lamu is gaan wonen, Belgische zakenlieden en opgewekte zendelingen. En dan is er de jonge en beeldschone Eleanor, die haar verdriet verdrinkt, en althans tijdelijk zijn reisgenote wordt. Pogingen om Zaïre per boot te bezoeken mislukken, en uiteindelijk wordt de reis voornamelijk per vliegtuig afgelegd. Wekenlang verblijft Hone, met Eleanor, in Kinshasa, een quarantaine, die op het laatst haar eigen tempo krijgt. Ze spelen ‘reizigertje’, een kaart opgevouwen op de vloer van de hotelkamer, en lezen elkaar uit reisgidsen voor. Hij voert eindeloze gesprekken met Eleanor, die haar gescheiden ouders ontvlucht en tevergeefs wacht op haar verloofde die haar in de steek heeft gelaten. Gesprekken die plaatsvinden in hotelkamers en tijdens diners, waarbij zij onvermijdelijk tot de slotsom komen dat ze elkaar niets te bieden hebben. Aan de Keniaanse kust gaan ze dan ook uit elkaar. Voor allebei is er misschien nog wel life beyond Africa.

Foto's van Michael Asher uit ‘A Desert Dies’

Africa of the Heart - de uitdrukking is afkomstig van Graham Greene - is een merkwaardige mengeling van een roman en een zakelijk verslag. De exacte beschrijvingen van Hone (de bar van het Memling Hotel in Kinshasa heeft inderdaad precies op die plaats een achterdeur enzovoort) versterken de bijna onwerkelijke sfeer van het boek. Afrika is een decor voor Hones innerlijke reis, maar dan wel een decor dat op sommige plaatsen de handeling domineert. Ondanks het feit dat Hone geen enkele analyse pretendeert te geven van de politieke situatie in Afrika, bieden zijn discussies over ontwikkeling een goed beeld van de dilemma's van Afrika. Zijn stemmingen wisselen al naar gelang het decor: het efficiënte toeristenland Kenia, waar je per ballon op safari kunt gaan, geeft hem weer moed (en verwijdert hem verder van Eleanor), in tegenstelling tot het gevoel van doem en machteloosheid in Zaïre. ‘De waarheid heeft geen plaats in Kinshasa, heeft geen betekenis in deze stad - die slechts een verzinsel is.’ Maar ook Afrika, de droom van zijn jeugd is een illusie, waar hij niet in kan doordringen.

Honger en dorst

Blijft Afrika voor Hone another country, voor Asher is het juist de plaats waar hij werkelijke vriendschap vindt. A Desert Dies is het spannende verhaal van zijn verbroedering met de Kababish, een groep van nomadische stammen in de noordelijke, Kordofan- en Darfur-provincies in Noordwest-Soedan. Het boek bevat de verslagen van een aantal reizen door de woestijn, op zoek naar weidegronden voor kamelen, naar zout, of gewoon naar water, die Asher tussen 1982 en 1985 ondernam. Over zijn eerdere reizen, ondernomen tijdens de schoolvakanties, terwijl hij leraar Engels in hetzelfde gebied was, schreef hij In search of the Forty Days Road. Noordwest-Soedan wordt bevolkt door elkaar bestrijdende groepen, die het geweer (tegenwoordig zelfs de Kalasjnikov) altijd in de aanslag hebben en bereid zijn hun rechten op water en land tot het uiterste te verdedigen. Het zijn stoere mannen van weinig woorden, voor wie alleen fysieke moed en eer tellen. Wantrouwen tegenover onbekenden overheerst, want iedere vreemde kan een bandiet zijn. Maar tegelijkertijd geldt de ijzeren regel van de gastvrijheid, zodat zelfs de laatste druppel water gedeeld moet worden met een toevallig ontmoete vreemde. Michael Asher begeeft zich in dit avontuur omdat hij ‘behoefte had aan een uitdaging die zijn geest en zijn lichaam tot het uiterste op de proef zou stellen’. Juist de Kababish die thuis zijn in een van de meest onherbergzame streken ter wereld, bieden hem die kans. Het betekent dat hij dagenlang honger en dorst moet trotseren, geen beschutting kan vinden tegen de verzengende hitte overdag en 's nachts niet kan slapen door de indringende koude omdat hij slechts gehuld is in een kamelenharen hemd. Zijn slaapzak liet hij immers achter, want alleen als hij zich aan precies dezelfde omstandigheden onderwerpt als zijn reisgezellen kan hij door hen geaccepteerd worden. Langzamerhand raakt hij gewend aan het vloeiende ritme van het trekken van de kudden, de tijdloze traagheid van de dagen. Hij zit bij het kampvuur en hoort de heldenverhalen uit het verleden, toen er nog meer regen, en vooral meer gras was. Toen had de overheid nog geen diepe putten geslagen, zodat de aantallen vee beperkt bleven en er voor ieder dier genoeg was om te grazen. Asher gaat niet onvoorbereid op stap. Hij spreekt vloeiend Arabisch, weet hoe hij om moet gaan met kamelen, en heeft een goed oog voor de vegetatie van het gebied - een kennis die essentieel is om te overleven. Maar er valt nog veel te leren, vooral van de complexe relaties tussen nomadische veehouders en gevestigde akkerbouwers aan de rand van de woestijn, maar ook van de interne hiërarchie van de Kababish. In de loop van zijn reizen wordt steeds duidelijker dat de desert economy onder grote druk staat. Het evenwicht is verbroken door de door de droogte veroorzaakte tekorten aan graan voor menselijke en gras voor dierlijke consumptie. Voedselprijzen verveelvoudigen, het vee sterft in groten getale zodat de Kababish steeds meer gedwongen worden om naar het zuiden te trekken, waar ze onvermijdelijk in conflict komen met andere stammen. Het dramatische einde is ons al vaker op de televisie voorgeschoteld in de vorm van vluchtelingenkampen en uitgemergelde mensen. De eens zo trotse Kababish zijn onherkenbaar veranderd, gedwongen te leven in een stad waar de wetten van de woestijn irrelevant zijn. A Desert Dies is een geslaagde combinatie van een avonturenroman en een bewogen verslag van een van de meest schokkende hongersnoden van de laatste tijd. Asher kan mooi schrijven, hoewel zijn boek op den duur wat langdradig en monotoon wordt. Nog meer onafzienbare ergs (zandvlaktes), nog meer onuitsprekelijke plaats- en persoonsnamen - af en toe lijkt, net als in de woestijn, alles op elkaar. Maar veel wordt goed gemaakt door prachtige beschrijvingen van de dageraad in het kamp, de rituele thee (met zoutsmakende of zure kamelemelk) en zinnen als: ‘Ik heb de grote vlaktes voor me zien liggen, uitgestrekt tot de horizon, dag na dag, zonder een grassprietje of een boom, zonder iemand te zien behalve mijn reisgezellen, totdat het leek alsof er niets meer in de wereld was dan deze enorme leegte en dit handjevol mannen dat bij me was.’

Wat Charlie Pye-Smith bezield heeft om naar Afrika te gaan is me een raadsel. In de jaren zeventig had hij er rondgelift als student, en nu was blijkbaar de tijd gekomen om het allemaal nog eens over te doen. Op een meer comfortabele manier, uiteraard, want smerige herbergen en bordelen is hij inmiddels ontgroeid. Desalniettemin is The Other Nile voornamelijk een klaagzang over hotels, slecht voedsel, gebrek aan sanitair, onbetrouwbaar vervoer, lawaai, onwillige gidsen en de onverdraaglijke hitte van Egypte en de Soedan. Deze preoccupaties van de reiziger worden gebracht in een pompeuze en geforceerd ironische stijl, gelardeerd met gewichtige citaten van Evelyn Waugh, Hadrianus, Flaubert en andere illustere voorgangers, uit de tijd ‘when the going was good’. Om zijn bewogenheid met het continent te illustreren, worden geregeld Ethiopische of Oegandese vluchtelingen ten tonele gevoerd, die ‘genuine friends’ worden en geen bittere gevoelens koesteren over het feit dat Pye-Smith (‘a tourist in a world of displaced persons’) straks weer rustig naar Engeland kan vertrekken. Hij concludeert dat de Soedan geen plaats is voor toeristen en dat hij van geluk mag spreken dat hij wel een thuis heeft. Zijn pretentie te begrijpen wat zich aan de oevers van de Nijl afspeelt, maakt hij geenszins waar, en hij geeft ook zelf toe in het laatste hoofdstuk dat dat voor een Engelsman die de taal niet spreekt onmogelijk is. Over de Nijl of the other Nile - wherever that may be - leren we ondertussen weinig, behalve wat nietszeggende clichés over de melancholie die 's avonds over Alexandrië hangt, de kleur van het water (‘eel-grey and greasy’), de nauwe, bochtige stegen van Caïro, boeren met ezeltjes op hun akkers. Ronduit irritant zijn de passages waarin hij op simplistische wijze filosofeert over de verschillen tussen de westerse en de Egyptische beschaving. Bij ons heeft volgens de auteur de vervreemding haar piek bereikt, zijn straten niet meer plaatsen waar geleefd wordt, maar

Vervolg op pagina 12

[p. 12]

een route van het ene gebouw naar het andere. Wat mij betreft zijn de delen waarin hij niet zozeer tracht iets nieuws te verzinnen maar feitelijke informatie geeft, nog wel zo interessant. Zo is er een beschrijving van een klooster bij de Rode Zee, een bezoek aan de toeristenstad Luxor, een kamelenmarkt. Ook zijn portretten van medereizigers, verveelde hippies die nauwelijks om zich heen kijken en alleen over geld praten, zijn aardig. Maar voor een bioloog zijn zijn observaties van het landschap en de natuur ronduit beneden peil. Ook de illustraties - tekeningen van Eric Parry en foto's van de auteur - maken weinig goed.

Afrika en de politiek

In Africa - The People and Politics of an Emerging continent door Sanford Ungar functioneert dit werelddeel juist niet als decor, maar staat het volop in de schijnwerpers. Amerikanen, zo stelt Ungar, zijn nauwelijks op de hoogte van wat er zich in Afrika afspeelt. Dit geldt zelfs voor hoge ambtenaren die beroepsmatig met dat continent te maken hebben en wier gedrag meestal door ignorance and insults wordt gekenmerkt. Vooroordelen over Afrika vieren nog steeds hoogtij. De Verenigde Staten mogen in de loop van de geschiedenis dan wel blijk hebben gegeven van enige goede bedoelingen - missionarissen, voedselhulp, Peace Corps - maar meestal waren goede én slechte bedoelingen gewoon afwezig. Slechts Zuid-Afrika, en in beperkte mate ook een paar andere landen zoals Liberia, Ethiopië en Zaïre, trekken enige publieke belangstelling. Ungar traceert de geschiedenis van de Amerikaans-Afrikaanse betrekkingen, te beginnen met de slavenhandel en Stanley (‘I do not think that I was made for an African explorer, for I detest the land most heartily’). Pas tijdens de Tweede Wereldoorlog raakten de Amerikanen doordrongen van het strategische belang van het continent, voornamelijk als gevolg van het feit dat Frans Equatoriaal Afrika de zijde van de Résistance en de Gaulle koos. Hierdoor konden de Geallieerden in Egypte gebruik maken van Noordafrikaanse aanvoerroutes. Tot ver in de jaren vijftig bleef Afrika een derderangspost voor diplomaten, en had African Studies een zeer laag academisch prestige, hoewel de Amerikaanse economische hulp snel groeide. De houding van J.F. Kennedy, die vanaf het begin achter de onafhankelijkheid van Afrikaanse koloniën stond, was doorslaggevend voor een verandering in de Amerikaanse mentaliteit. Zijn politiek ten aanzien van Afrika was echter vooral een produkt van de Koude Oorlog (‘We see Africa as probably the greatest open field of maneuver in the worldwide competition’). Daaropvolgende gebeurtenissen in Afrika, de talloze, vaak bloedige staatsgrepen en de voor Amerikanen onbegrijpelijke houding van ‘niet-gebondenheid’ van de meeste regimes, zorgden voor een ommekeer. Politieke interesse maakte plaats voor afschuw, waarna het onderwerp Afrika in de media werd verdrongen door Vietnam. Amerikaanse blunders inzake zuidelijk Afrika, een halfhartige houding tegenover dubieuze leiders als lan Smith of Moboetoe en angst voor Kadaffi hebben tot nu toe geleid tot een inconsistent en onvoorspelbaar beleid. De vrijgevige reactie van het grote publiek op de recente hongersnoden doet daar niets aan af. Ungar stelt zich in zijn boek tot doel om de generalisaties over Afrika te bestrijden - ook voor Nederlanders, die mijns inziens nauwelijks beter op de hoogte zijn dan veel Amerikanen, alle Novib-publikaties ten spijt, niet onnuttig. Dit doet hij op een uitstekend gedocumenteerde manier (die onder meer tot uiting komt in een prima register) en in een zeer leesbare stijl. Zijn portretten van afzonderlijke landen, gerangschikt in secties als ‘French Connections’ (francofoon Afrika), ‘American clients’ (Somalië, Zaïre), ‘Fallen Stars’ (Ghana, Tanzania, Oeganda) of Desperate Cases' (zoals de Centraal-Afrikaanse Republiek), lezen als even zo vele klassieke tragedies. Ieder land heeft zijn eigen unieke geschiedenis, problemen en leiders. Die geschiedenis heeft vaak haar eigen ironie, zoals het voorbeeld van Liberia leert. Ondanks een gewelddadige staatsgreep tegen de American-Liberians, de afstammelingen van de zwarte Amerikaanse slaven die het land in de vorige eeuw stichtten, is het regime van Samuel Doe meer dan ooit afhankelijk van de Verenigde Staten (‘alsof Liberia had geprobeerd om zijn lot te beïnvloeden en daar niet in geslaagd was’). Ungars Africa paart een grote mate van nauwkeurigheid en inzicht aan de nodige humor die voor dit vaak treurig stemmende onderwerp vereist is. Sprekend over Amerika's ambivalente houding tegenover Moboetoe, noemt hij diens anti-corruptiecampagne, ‘die door niemand serieus genomen wordt behalve door de Amerikaanse ambassade in Kinshasa’. Amerikaanse diplomaten komen er trouwens helemaal slecht af (onder Reagan, ‘Africa seems to be singled out as a particular dumping ground for people with little experience or even interest’). Hij eindigt met een pleidooi voor een duidelijke Amerikaanse politiek ten aanzien van het Afrikaanse continent. Het wordt tijd dat de westerse wereld onder ogen ziet dat eenentwintig van de vierentwintig armste landen Afrikaans zijn, de helft van de Afrikaanse bevolking nu onder militair gezag leeft en Afrika over een derde van de stemmen in de Verenigde Naties beschikt. Met andere woorden, Afrika moet serieus genomen worden, al is het maar uit eigenbelang. In tegenstelling tot bijvoorbeeld Joseph Hone en Michael Asher vraagt Ungar zich niet af of het Westen zich wel met Afrika moet bemoeien. Ook het fatalisme dat Hone signaleert bij westerlingen, is Ungar vreemd. Dat neemt niet weg dat Ungars boek een uitstekende gids vormt, juist voor reizigers die het decor eerst willen verkennen. Dan kunt u altijd nog besluiten thuis te blijven en een boek over Afrika te lezen.

■