Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 9]

De dolende ridder en andere voorbeelden
René Girard en de navolging als cultuuruiting

René Girard
grasset

De romantische leugen en de romaneske waarheid door René Girard Vertaling Hans Weigand 292 p., f39,90
De zondebok door René Girard Vertaling Ben Hoffschulte 256 p., f34,50
De ander als mens en obstakel Een inleiding in het werk van René Girard door Roel Kaptein en Pieter Tijmes 170 p., f24,50
Alle drie de boeken zijn uitgegeven door Kok Agora

Chris van der Heijden

Waarom vecht Don Quichot tegen molens? Waarom huwt Emma Bovary haar apotheker en waarom verlaat zij hem weer? Waarom verovert Julien Sorel (uit Le rouge et le noir van Stendhal) op den duur Mathilde toch? Waarom verspeelt Pavel Pavlovitsj in Dostojevski's De eeuwige echtgenoot voor de tweede keer een vrouw aan dezelfde rivaal? Waarom verveelt Marcel (‘Proust’) zich op de Champs Elysées en geniet hij van de voorstelling van de actrice Berma? Waarom koop ik een trui van bepaalde snit en kleur, houd ik van een vrouw, schrijf ik artikelen? Waarom doen mensen bepaalde dingen wel en andere niet? Dat is de kernvraag in het werk van de Franse cultuurfilosoof René Girard, een man die in de laatste jaren steeds meer aandacht heeft gekregen, lovend de Einstein van de menswetenschappen, de nieuwe Lukács, een tweede Hegel genoemd wordt. Zijn antwoord is op het eerste gezicht eenvoudig: we doen bepaalde dingen omdat andere mensen ze ook doen. Al ons handelen is rivaliserend en de grootste leugen van de Europese cultuur is dat zij precies dit ontkent: dat is de romantische leugen die haaks staat op de romaneske waarheid.

Zo is ook de titel van Girards eerste grote werk dat in 1961 voor het eerst verscheen en onlangs in het Nederlands werd vertaald. Het is een onderzoek naar de ‘boodschap’ van een aantal romans uit de Europese traditie, naar het werk van Cervantes, Dostojevski, Stendhal, Proust en Flaubert om de meest belangrijke te noemen. En dat onderzoek verricht Girard niet omdat hij in die romans op zich geïnteresseerd is maar omdat hij meent dat hierin de essentie van een cultuur te vinden is. Cultuurgeschiedenis aan de hand van literatuur dus omdat deze cultuurvorm beter dan andere in staat is inzicht te verschaffen.

De romantische leugen en de romaneske waarheid is - laat ik dat vooropstellen - een warrig boek. Het biedt talloze inzichten die verrassend zijn maar de verpakking van dat alles laat veel te wensen over. Dat is al veel beter in een later werk van Girard dat onlangs eveneens vertaald werd (De zondebok) maar in het algemeen geldt voor zijn werk toch hetzelfde als voor dat van de meeste andere ‘grote denkers’: het is zo boordevol dat het overloopt. Maar dat is een kritiek die in het niet valt bij de bewondering die het afdwingt. Want je maakt toch maar zelden mee dat een literaire studie je over zoveel doet nadenken, over zoveel meer dan literatuur.

De verklaring voor dat laatste is deels eenvoudig: Girard beschouwt, zoals gezegd, literatuur niet als ‘fictie’, niet als iets dat buiten het leven staat maar daarentegen juist als die cultuurvorm die meer dan iedere andere inzicht verschaft. Iedereen heeft wel eens de opmerking gehoord dat je in de romans van Dostojevski meer over de menselijke psyche kan leren dan in het werk van Freud. Zoiets valt natuurlijk moeilijk echt te bewijzen maar Girard zou het er wel eens mee eens kunnen zijn. Dostojevski is in De romantische leugen en de romaneske waarheid dan ook niet voor niets de schrijver die ‘het verst’ komt, verder dan de andere genoemde ‘romaneske’ auteurs. Dat uit te leggen kan de essentie van dit fascinerende boek weergeven.

Zon der dappere ridders

Girard opent zijn studie met een citaat uit de Don Quichot. Daarin spreekt de dolende ridder zijn schildknaap toe en zegt hem dat Amadis van Gallie de beste ridder aller tijden is. Een schilder moet proberen het werk van de beste schilders te evenaren; een mens die wijs wil worden moet Odysseus of Vergilius navolgen. ‘Op dezelfde wijze was Amadis de noordster, de morgenstarre, ja de zon der dappere en verliefde ridders, in wiens voetspoor wij allen die onder de vaandels der liefde en der ridderschap strijden, dienen te treden. En waar dit nu eenmaal zo is, meen ik, vriend Sancho, dat de dolende ridder die hem het beste navolgt, de beste kans heeft het volmaakte in ridderschap te bereiken.’ Het vervolg van het boek is een uitwerking van deze gedachte: alles wat Don Quichot doet of uitspreekt is gebaseerd op zijn grote voorbeeld. Pas in het laatste hoofdstuk verloochent hij zijn model. Hij ligt op zijn sterfbed - Doré tekende hem met ingevallen wangen, slordige baard, slaapmuts en een kruis op de dekens - en spreekt de pastoor, de barbier en de baccalaureus toe. ‘Wens mij geluk, goede vrienden,’ zegt hij, ‘dat ik niet meer ben Don Quichot de la Mancha maar Alphonsus Quichano, bijgenaamd de goede. Ik ben een vijand van Amadis van Gallie en van al zijn nakomelingen. Hatelijk zijn mij de onzalige geschiedenissen van de dolende ridderschap. Thans, door Gods barmhartigheid te mijnen koste geleerd, verfoei ik ze.’ Dit 83ste hoofdstuk is door de kritiek altijd als een knieval van Cervantes voor de katholieke kerk gezien, produkt van angst voor de inquisitie, een laf aanhangsel dus. En bijna iedereen die van dit boek houdt, zal ook om puur literaire redenen een beetje vreemd tegen dit testament aankijken. Zo niet Girard. Integendeel. ‘Niet de slothoofdstukken (hij spreekt ook over de eindes van andere werken) zijn onbetekenend en kunstmatig, maar de hypothesen van de critici. (...) Men moet veel minachting voor Cervantes koesteren om te geloven dat hij in staat is verraad te plegen aan zijn denken. De hypothese van de zelfcensuur verdient het niet te worden besproken, want de schoonheid van de teksten is voldoende om haar te logenstraffen. De plechtige bezwering van de stervende Don Quichot is evenzeer gericht tot ons lezers, als tot de om hem heen verzamelde vrienden en familie: “Nu ik aan het einde ben gekomen, mag ik niet spotten met mijn ziel.”’ Don Quichot be-

Vervolg op pagina 14