Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 8]

De kinderschoenen van de psychologie
Psychologische praktijken in de twintigste eeuw

Psychologische praktijken Een twintigste-eeuwse geschiedenis onder redactie van Jaap van Ginneken en Jeroen Jansz Uitgever: Vuga, 269 p., f49,50

Karel Soudijn

In 1985 publiceerde de Leidse psycholoog Sacha Bem Het bewustzijn te lijf. Hij wilde in dat boek de geschiedenis van de psychologie in samenhang zien met allerlei maatschappelijke en culturele ontwikkelingen tussen 1600 en het begin van de twintigste eeuw. Het vervelende is echter, dat de psychologie pas aan het eind van die periode ontstaat. Bems schets van een lànge periode verduidelijkte nauwelijks iets van de geschiedenis van de psychologie. Het boek begon en eindigde veel te vroeg.

Op de schets van Bem is nu door Leidse collega's van hem een vervolg gepubliceerd: Psychologische praktijken. Ook nu is het weer de bedoeling dat we de geschiedenis van de psychologie leren zien in samenhang met allerlei maatschappelijke en culturele ontwikkelingen. Het accent ligt thans op de eerste helft van de twintigste eeuw, een periode waarin tenminste wél sprake is van psychologie.

In het eerste hoofdstuk, ‘De psychologische mens’, beschrijft Jaap van Ginneken diverse maatschappelijke en menswetenschappelijke ontwikkelingen van rond de eeuwwisseling. Het hoofdstuk is geschreven als een wat ouderwets filmjournaal: in fors tempo zien we de wereld veranderen en vernemen we hoe de psychologie zich met diverse ‘oude en nieuwe vragen’ gaat bezighouden.

In het tweede hoofdstuk bespreekt Jeroen Jansz de opkomst van de intelligentietest. Hij gaat ook in op discussies over hoe we ons intelligentie moeten voorstellen en welke betekenis we aan bepaalde testscores kunnen toekennen. Dergelijke discussies laaien telkens weer op in deze eeuw.

Jeroen Jansz bespreekt in het derde hoofdstuk opvattingen over de opvoeding van kinderen. In het vierde hoofdstuk behandelen Agneta Fischer en Katja van Vliet ideeën over ‘de’ vrouw. In hoofdstuk 5 schetst Ben Vincent veranderingen in opvattingen over arbeid. Hoofdstuk 6, van Jaap van Ginneken, gaat over opiniepeilingen en het beïnvloeden van meningen. In het laatste hoofdstuk beschrijft Albert Boon hoe de psychologische hulpverlening zich in deze eeuw ontwikkelde.

Ik vind het een raar boek, juist omdat het accent in de meeste hoofdstukken zo sterk op de eerste helft van de twintigste eeuw ligt. In Nederland, bijvoorbeeld, is de psychologie tot 1950 onbetekenend. Tot het begin van de Tweede Wereldoorlog telt ons land slechts enkele tientallen psychologen. Na de oorlog wordt de studie in dit vak populair. Zelf ben ik in 1969 in de psychologie afgestudeerd: daarmee behoor ik tot de eerste tien procent van degenen die in ons land een doctoraal examen in dit vak hebben afgelegd. Kortom, wie een goede geschiedenis van psychologische praktijken zou willen schrijven, zou speciale aandacht moeten besteden aan de decennia die vlak achter ons liggen: in die recente periode kwamen zeer snel zeer veel psychologen op de markt.

Belangrijke vragen over psychologische praktijken komen in dit boek nauwelijks aan bod. Waarom gaat de meeste aandacht uit naar de eerste decennia van deze eeuw? Werden toen de praktijken ingcricht waar pas veel later massale hoeveelheden psychologen zich in zouden vestigen? Of is de aandacht voor die eerste decennia eigenlijk gemakzucht? Als er nog maar weinig psychologen bestaan, is het niet zo moeilijk om een geschiedenis te schrijven.

In het hoofdstuk over intelligentie wordt heel aardig aangegeven dat bepaalde discussies over dit begrip nog steeds niet afgerond zijn. In dat hoofdstuk is de lijn naar het recente verleden mooi doorgetrokken. In het verhaal over de psychologische hulpverlening is behoorlijk veel aandacht besteed aan ontwikkelingen in de laatste decennia. De voor de klinisch-psychologische hulpverlening zo belangrijke naoorlogse periode komt hier goed uit de verf. Een van de beste hoofdstukken uit het boek is de beschouwing van Jaap van Ginneken over opiniepeilingen. De naoorlogse situatie krijgt hier betrekkelijk weinig aandacht, maar Van Ginneken zet mooi uiteen hoe een bepaald specialisme tot bloei is gekomen.

Dubbelzinnig

Het hoofdstuk over de vrouw, daarentegen, is buitengewoon dubbelzinnig. Agneta Fischer en Katja van Vliet hebben een verhaal over geslachtsverschillen geschreven dat op zichzelf wel helder is. Maar het past niet goed in dit boek. Er zijn namelijk niet echt goed ‘psychologische praktijken’ aan te wijzen waarin duidelijk wordt gewerkt met geslachtsverschillen. Psychologen en anderen hebben wél allerlei opinies verkondigd over verschillen tussen mannen en vrouwen. In allerlei publikaties staan opvattingen over wat behoorlijk en onbehoorlijk voor vrouwen zou zijn. Ook hebben gangbare opvattingen de researchers in de psychologie niet onberoerd gelaten. Maar psychologische praktijken? Om het hoofdstuk in dit boek te plaatsen, is dat begrip wel erg ver opgerekt. Vreemd: een goed geschreven hoofdstuk dat alleen in dit boek thuishoort als we de titel van de bundel dubbelzinnig mogen opvatten. Maar als ‘psychologische praktijken’ op alles slaat dat ook maar enigszins psychologisch getint is, dan is dit boek wel erg mager uitgevallen.

In hun inleiding bij het boek zetten de redacteuren uiteen dat de geschiedenis van een vak als psychologie op verschillende manieren geschreven kan worden. Bij de ‘internalistische’ benadering staat zo'n vak helemaal op zichzelf: nieuwe inzichten en praktijken zijn direct terug te voeren op eerder verricht werk en onderzoek van vakgenoten. De ‘externalistische’ benadering, daarentegen, legt het accent op algemeen maatschappelijke factoren: psychologen zijn dan de buiksprekers van hun cultuur. Beide benaderingen zijn te combineren tot een ‘contextualistische’: psychologen zetten zelf veranderingen in gang, maar worden tevens beïnvloed door wat er om hen heen geschiedt.

De contextualistische geschiedschrijving wordt door de auteurs van dit boek geprefereerd. Hun werk laat echter goed zien hoe moeilijk het is om zo'n benadering uit te werken: de auteurs moesten selecteren uit een overmaat aan factoren die bovendien nog op allerlei manieren met elkaar kunnen samenhangen. De ene auteur heeft een wat andere selectie uit die factoren gemaakt dan de andere; het boek is daardoor rommelig geworden. En soms zijn de psychologen, vooral aan het begin van deze eeuw, nauwelijks zichtbaar in de maatschappelijke ontwikkelingen.

Twee wereldoorlogen hebben een sterke invloed gehad op het werk van psychologen. Om het cynisch te zeggen: zonder die oorlogen zouden psychologen bijna niets te vertellen hebben. De functie van die oorlogen in de ontwikkeling van de psychologische praktijk komt in dit boek goed naar voren.

Een andere algemene factor die van grote invloed is geweest op de hedendaagse psychologie in ons land is de geboortengolf van vlak na de Tweede Wereldoorlog. Door die golf hebben psychologen zich in veel nieuwe functies op de arbeidsmarkt kunnen vestigen. Deze factor die voor psychologische praktijken van vandaag zo belangrijk lijkt te zijn, komt in dit boek echter nauwelijks aan bod.

Toen ik het boek van Bem had gelezen, verlangde ik naar een vervolg: een twintigste-eeuwse geschiedenis. Nu ik deze door van Ginneken en Jansz geredigeerde geschiedenis gelezen heb, ben ik nog niet tevreden: ik kijk nu uit naar een boek over de naoorlogse psychologie. Of zouden ze in Leiden echt menen dat de 12.000 psychologen van tegenwoordig bijna geheel zijn gevormd door het handjevol vakgenoten uit het begin van deze eeuw? Ook die stelling vraagt om een nieuw boek als bewijs. ■