Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 5]

The Garden of Eden: Hemingways onafgemaakte manuscript van 1500 pagina's teruggebracht tot een roman van 247 pagina's
Een kreng in de tuin der lusten

Of dode mensen ook verhalen kunnen vertellen is een vraag die de laatste maanden vaak wordt gesteld nu het tiende boek van Ernest Hemingway na zijn dood (in 1961) verschenen is. Die boeken bevatten brieven, herinneringen, fragmenten van verhalen en ook twee volledige romans, Islands in the Stream en het nu uitgekomen The Garden of Eden. Hemingway begon eraan in de jaren veertig; toen hij stierf was er een onaf manuscript van 1500 pagina's. Het heeft heel wat jaren geduurd voordat een redacteur van de uitgeverij Scribners de taak volbracht die The Garden of Eden tot een publikabele roman maakte. Nu hij er is en de omvang heeft van 247 pagina's begint menig criticus zijn bespreking met de vraag of de publikatie wel zo nodig was: Bernard Levin in The Sunday Times leest in The Garden of Eden een parodie van Hemingway op zichzelf. Voor hem nodigt zijn werk altijd al uit tot parodie, maar nu in het kwadraat. In The London Review of Books schrijft Francis Spufford dat de roman net iets meer heeft dan ‘a narrow sexual fable of the most embarrassing kind’. Liefhebbers van Hemingway zijn veel milder: R.Z. Shepard in Time herinnert weliswaar aan de vele passages over eten die uitnodigen tot parodie, maar er zijn ook delen waarin Hemingway doet wat niemand beter doet, zoals wanneer actie en gevoel in de beschrijving samenvloeien. De roman gaat over een net getrouwd echtpaar dat de huwelijksreis doorbrengt in Zuid-Frankrijk. De verhouding tussen de twee wordt moeilijk door het verschijnen van een aantrekkelijk kreng. Voor de Engelse toneelschrijver Tom Stoppard (onder meer bekend van zijn ook in Nederland gespeelde toneelstuk Rozencrantz and Guildenstern Are Dead), die The Garden of Eden besprak in The Observer, is er wel van alles op de roman aan te merken, maar hij wil zo'n postuum boek vooral lezen op Hemingways beste kanten. Stoppards recensie wordt hier gepubliceerd.

Tom Stoppard

The Garden of Eden door Ernest Hemingway Uitgever: Scribners/Hamish Hamilton, f40,10

Tom Stoppard

Aan de ‘nieuwe Hemingway’ is begonnen in 1946 op Cuba en met tussenpozen gewerkt tot de schrijver overleed in 1961, toen het boek inmiddels drie manuscripten besloeg van in totaal 3200 pagina's. In juli 1985 nam een redacteur van Scribner die pagina's mee naar huis, en nadat hij (in de woorden van Scribner) her en der wat had geschrapt, op ondergeschikte punten het een en ander had ingelast en een paar routinecorrecties had uitgevoerd, leverde hij The Garden of Eden in, een roman die geen verdere aanbeveling zal behoeven voor ieder die belang stelt in het werk van Hemingway.

Ook wat betreft de bredere belangstelling waarmee Hemingways leven en persoon al zestig jaar worden overstelpt, beveelt de roman zichzelf aan: dit keer is de Hemingway-held te vinden tussen de lakens en op ‘de woeliger kust der liefde’, waarbij hij van rol wisselt met zijn lieftallige eenentwintigjarige Catherine, totdat hij háár weer inwisselt voor de nog lieftalliger en nóg jongere Marita, naar wier bed Catherine hem is voorgegaan. Zover is het nooit gekomen met die andere Catherine, met wie Frederic Henry ‘afscheid van de wapenen’ nam, of met Maria die de aarde in beweging bracht voor Robert Jordan.

En toch was alles ook weer niet helemaal anders. Hemingways meest recente en beste biograaf, Jeffrey Meyers, heeft gesteld dat The Garden of Eden de apotheose is van Hemingways preoccupatie met het model en de kleur van het haar van zijn vrouwen, een erotisch thema dat door al zijn belangrijke romans en tal van zijn verhalen loopt en dat wel eens in verband wordt gebracht met versmolten seksuele identiteiten; en ten overvloede voegt hij er nog aan toe dat Hemingway een keer toen hij aan het boek werkte zijn haar in een glanzende koperkleur heeft geverfd en beweerde dat hij zich vergist had met de shampoofles.

De eerste Catherine en Maria vonden het allebei een leuke gedachte om hun haar even lang te laten knippen als dat van hun minnaar. ‘Dan zouden we allebei gelijk zijn,’ zegt Catherine. ‘O, lieveling, ik wil je zo graag dat ik je ook wil zijn.’ Als we tenslotte zijn aangeland bij Islands in the Stream, geschreven in dezelfde tijd als the Garden of Eden, zegt Thomas Hudson tegen zijn vrouw: ‘Moet ik jou zijn of jij mij?’ en zo verkrijgt het thema nagenoeg zijn expliciete vorm, half bedekt doordat het wordt gesitueerd in een droom. Hudsons vrouw kiest: ‘Ik zal jou zijn’, en zwiert met haar haar over zijn gezicht.

Kleine deskundigheid

Maar David Bourne in The Garden of Eden droomt niet. Zijn problemen steken hun fraaie kop op tijdens zijn huwelijksreis, wanneer Catherine terugkomt van de kapper na het eerste van een reeks bezoeken waarbij haar haar al maar korter en lichter wordt. Ze haalt David over ook plaats te nemen in de kappersstoel en uiteindelijk hebben ze allebei hetzelfde ivoorkleurige kapsel. Intussen, en verre van terloops, haalt Catherine David over tot andersoortige experimenten in bed.

Het boek speelt in Zuid-Frankrijk - met een intermezzo in Spanje - in de jaren twintig, toen de jonge Hemingways en hun kring bezig waren de ‘zomer aan de Rivièra’ uit te vinden. ‘Het is begonnen als een verhaal,’ vertelt Mary Hemingway ons in haar autobiografie van 1976, ‘dat eerst speelde in het lieflijke Franse vissersdorpje Le Grau du Roi, waar we jaren eerder een keer hadden geluncht toen we een omweg maakten op weg naar Nice, en later in Aigues-Mortes, een eindje landinwaarts. (...) Hij vroeg me niet elke avond om zijn werk te lezen zoals ik had gedaan met andere boeken, en ik drong er niet bij hem op aan. Uiteindelijk werd het boek erg lang en toen ik het tenslotte uittikte, verviel het naar mijn smaak in herhalingen en nu en dan in hooghartigheid, al bevatte het ook een paar staaltjes van voortreffelijke vertelkunst.’

Ernest Hemingway
david levine

Het boek is inmiddels niet meer erg lang. Het vervalt nog steeds in herhalingen, maar op een kunstige manier. De herhaling van slapen, eten, kroeg en strand is een epicycloïde, de vooruitbewegende tot zichzelf terugkerende lus die je krijgt wanneer je een punt volgt op de velg van een rollend wiel. Wat betreft die hooghartigheid weten we helaas wat mevrouw Hemingway bedoelt, al is het niet precies het woord voor dat vertoon van kleine deskundigheid (het inschenken van Pernod, het uitleggen van gazpacho, enzovoorts) en voor die opschorting van zelfredactie waardoor tegen de jaren dertig de schrijver verwaand was geworden en tegen de jaren vijftig de Hemingwayheld een soort grap was die de schrijver vertelde zonder er erg in te hebben.

Kolonel Cantwell uit Across the River and into the Trees was degene die E.B. White inspireerde tot een beroemde parodie, en Whites Mr. Perley, die het meisje van de receptie meeneemt naar ‘Schrafft, waar mijn oude vriend Botticelli chef is van de meisjes en waar ze de mayonaise in fiasco's hebben’, is verschrikkelijk raak getypeerd:

‘Het was een warme dag maar koel in het oude gebouw en de kelner vroeg: “Wilt u gazpacho?” Het was een oude man en hij schonk hun glazen nog eens vol.

“Denkt u dat de senorita dat lekker zal vinden?”

“Probeer maar,” zei de kelner ernstig, alsof hij het over een merrie had.

Het werd gebracht in een grote kom waarin ijs dreef tussen de schijven verse komkommer, tomaat, knoflookbrood, groene en rode pepers, en het scherp gepeperde vocht dat licht naar olie en azijn smaakte.

“Het is groentesoep,” zei Catherine. “Het is heerlijk.”

“Es gazpacho,” zei de kelner.’

Nou ja, het is niet Hemingways schuld dat je dat spul tegenwoordig in blik bij de supermarkt kunt kopen, en we doen er goed aan te bedenken dat David Bourne er eerder was dan Cantwell, die de belichaming zou worden van Hemingways kinderlijke zelfpromotie in haar meest gerijpte stadium. De held is hier zelf schrijver, en verre van belachelijk, maar hij deelt Hemingways verwaandheid inzake het schrijven, en als een van beiden ooit twijfel mocht hebben gehad, is er altijd nog Marita: ‘Toen ze uitgelezen was, sloeg Marita haar armen om David heen en kuste hem zo hard dat zijn lip ervan ging bloeden.’ Wat de critici betreft, die konden het andere eind kussen.

En de staaltjes van voortreffelijke vertelkunst? Volkomen waar. Wat zo ontroerend is aan Hemingways degeneratie als romanschrijver is dat die geen gevolgen had voor dat waar hij het beste in was, zijn vermogen tot beschrijving van de fysieke wereld en de uitwerking daarvan op de zintuigen. De eendejacht in Across the River is even goed als het forelvissen in Big Two-Hearted River, en de beginpagina's van The Garden of Eden komen uit diezelfde pen. Het is een lust voor het oog: allemachtig, denk je, hij kon het nog steeds.

Het eerste hoofdstuk, veertien bladzijden lang, is zelfs een verhaal dat niet zou misstaan in de fabuleuze First Forty-nine - niet omdat het simpelweg het beste van het boek is, maar omdat het het héle boek is, net zoals die vroege verhalen de zichtbare delen leken van hele boeken. Op de derde bladzijde, te midden van geluk en simpele genoegens, krijgen we dit:

‘“Ik ben het destructieve type,” zei ze. “En ik ga je vernietigen. Ze zullen buiten de kamer in de muur van het gebouw een gedenkplaat aan-

[p. 6]

brengen. Ik word 's nachts wakker en doe je iets waar je nog nooit van hebt gehoord en nog nooit bent opgekomen.”’

Ze komt terug uit de stad met haar haar kort geknipt en in bed zegt ze: ‘Noem me geen meisje. Wil je veranderen in mijn meisje en mij jou laten nemen?’ Daarna houdt David haar in zijn armen en ‘bij zichzelf zei hij vaarwel en toen vaarwel en vaarwel.’

De rest volgt, nog meer dan tweehonderd bladzijden. Die bevatten, zij het niet aan één stuk, een verhaal dat David bezig is te schrijven over zijn jongenstijd in Afrika, toen hij zijn vader en een inheemse spoorzoeker hielp bij de achtervolging van een olifant. Als je de stukken samenvoegt, zoals is gedaan door Sports Illustrated, heeft het ‘nieuwe verhaal’ al het beschrijvend vermogen van Hemingway maar niets van de spankracht waardoor je het een tweede keer zou willen lezen en waardoor je The Short Happy Life of Francis Macomber wel twintig keer leest. Hiervoor krijgt David zijn kus.

Knuffelkitsch

Het is een befaamd verwijt aan Hemingways adres dat hij alleen maar vrouwelijke voetvegen weet te scheppen, en er zijn er weinig of geen zo volgzaam als Marita. Catherine (die doet denken aan Zelda Fitzgerald, jaloers op het schrijverschap en bezig gek te worden) is boeiender, maar met de opvolging van het ene meisje door het andere komt de roman in moeilijkheden. Catherines jongensdom wordt in de algehele ineenstorting onmiskenbaar geïmpliceerd, maar wanneer Marita haar plaats inneemt als het enige heuse en waarachtige ideale meisje voor de schrijver, lijkt vergeten te worden dat Catherine degene was die haar opving en onderdak gaf nadat haar kreng van een vriendin ervandoor was gegaan. Misschien maakt Marita's meisjesdom in beide verhoudingen alles goed, maar daar kunnen we alleen maar naar gissen. En wat was dat waar David nog nooit van had gehoord of opgekomen was?

Hemingway was altijd de keurigheid zelve als hij schreef over seks. Hij vertrouwt op een combinatie van knuffelkitsch en minnepraat die haar samenhang verliest in gelukzaligheid: ‘Hou nog meer van me. Zoveel je maar kunt. Nu jij. Ja, jij. Alsjeblieft, jij.’ Tegenwoordig kunnen we alleen maar dankbaar zijn dat ons beschrijvingen van wereldschokkende outillage bespaard blijven, maar hier wordt zijn schuchterheid een ergerlijk gekoketteer. David en Catherine duiden hun experimenten aan als ‘die duivelse dingen’, maar wat die dingen voor de duivel precies zijn, daar kunnen we alleen naar raden; hetgeen nog niet zo erg zou zijn, ware het niet dat we allemaal raden dat het om een regelrecht geval van echtelijke sodomie gaat, en dat wanneer dat het geval is, we ons zouden kunnen beklagen, zoals Eliot zich beklaagde over Hamlet, dat de emotie de feiten te buiten gaat.

Mary Hemingway tekent in haar eigen boek een denkbeeldig vraaggesprek op dat ‘Papa schertsend’ improviseerde op een dag dat ze op safari waren:

- Meneer Hemingway, is het waar dat uw vrouw lesbienne is?

- Natuurlijk niet. Mevrouw Hemingway is een jongen.

- Wat zijn uw favoriete sporten, meneer?

- Schieten, vissen, lezen en sodomie.

- Neemt uw vrouw deel aan die sporten?

- Ze neemt deel aan allemaal.

De volgende dag schreef Hemingway in Mary's plaats in haar dagboek, een bijdrage die zoals zij hem citeert eindigt als volgt:

‘Ze heeft altijd een jongen willen zijn en denkt als een jongen zonder iets van haar vrouwelijkheid te verliezen. Mocht je hierdoor in verwarring raken, trek je dan terug. Ze wil niets liever dan dat ik haar meisjes ben, en ik doe niets liever, want ik ben niet helemaal achterlijk. (...) In ruil geeft ze me 's nachts beloningen en doen we alles wat zij prettig vindt en wat ik prettig vind. (...) Mary heeft nooit één lesbische neiging gehad maar heeft wel altijd een jongen willen zijn. Aangezien ik nooit iets heb gezien in een man en een hekel heb aan elk fysiek contact met mannen buiten de normale Spaanse abrazo of omhelzing die voorafgaat aan een vertrek of de verwelkoming is na een lange reis of een meer of minder gevaarlijke missie of aanval, voelde ik niets liever dan de omhelzing van Mary, die me trof als iets geheel nieuws dat buiten elke stammenwet lag. Op de avond van de 19e december hebben we die dingen doorgenomen en ik ben nog nooit zo gelukkig geweest. EH 20/12/53.’

December 1953 was ongeveer halverwege de jaren dat Hemingway geleefd heeft met wat nu zijn ‘laatste roman’ is. Op tal van plaatsen en in verscheidene opzichten evenaart het boek zijn beste werk, en wanneer het als geheel geen greep weet te houden op zijn doel en zijn balans, dan komt dat misschien doordat het is achterhaald door de gebeurtenissen.

■

Vertaling: Rien Verhoef