Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 11]

De ene levenswijsheid verdringt alweer het volgende levensinzicht
Dick Schoutens Ver van de mannequins, een santenkraam van poppekoppen

Ver van de mannequins door Dick Schouten Uitgever: Bert Bakker, 199 p., f 4,90

Frans de Rover

Soms verschijnen er boeken waarvan je, hoewel ze in correct Nederlands geschreven zijn, niets begrijpt: je ontdekt geen plot, geen probleemstelling, geen visie, geen wat dan ook. Ver van de mannequins is zo'n boek. Je leest het, je herleest het, je gooit het eens tegen het plafond en je herleest het vanaf die pagina: niets helpt. Het nieuwe boek van Schouten blijft voor mij een volstrekt vaag en ondanks alle uitweidingen en toelichtingen oninterpreteerbaar verhaal over een gevangenisbewaarder die iets ‘zou meemaken.’

Het thema van de spanningen in een gevangenissamenleving is op zichzelf interessant genoeg: als ik alleen al denk aan wat Jean Genet ooit uit dat gegeven aan creatief werk heeft geput, lopen de rillingen langs mijn rug. Als ik lees wat Dick Schouten ervan maakt, denk ik alleen maar: die heeft de Vrij Nederland-bijlage van vorig jaar gelezen over de langgestraft gedetineerden in de B-vleugel van de Scheveningse strafgevangenis en die dacht: daar zit ‘een verhaaltje’ in. In iedere rit met een taxichauffeur zit ‘een verhaaltje’, maar het probleem voor een schrijver is: hoe geef je dat vorm? Voor Schouten blijkt dat in dit geval geen probleem: je creëert rond een schimmige, psychologisch volstrekt onuitgewerkte gevangenisbewaarder van zware delinquenten een soort van schimmige, relationele moeilijkheden en dat is dat. Wat is wat? In de rekenkunst is min maal min plus; in de romankunst is min maal min een minprodukt. Schoutens roman lijkt het produkt van een schrijver die de gevangene is van zijn ambitie een groot schrijver te worden. Hij beheerst wel de aanzetten tot wat spannende of interessante verhalen (romans) zouden kunnen worden, maar hij weet die geen vleugels, geen draagvlak, te geven. De ontsnappingspoging die de gevangenisbewaker aan het eind van de roman voor een van de gevangenen creëert, krijgt daardoor een symbolische betekenis, zij het niet binnen het verhaal. Dat wordt er alleen maar inconsistenter door.

De ik-roman opent met de val van de hoofdpersoon, Allesandro Lopez, van zijn fiets wanneer hij een tochtje maakt door de Dominiale Bossen bij Haamstede. Hij logeert in die omgeving in een vakantiebungalow met vijf andere mensen, onder wie zijn liefdesvriendin Sonja, om uit te rusten van zijn eerste weken als gevangenisbewaarder. Maar na een ruzie over een film is hij kwaad weggefietst - met de val als gevolg. Hij wordt uit zijn benarde situatie (verstuikte enkel) ‘verlost’ door twee langsfietsende echtparen, die hem meenemen naar een schuilhuit (want onweer hangt al dreigend in de lucht). Dit gedwongen samenzijn zou de titel van de roman moeten verklaren; Dankzij mijn prachtige beroep begreep ik in die schuilhut dat ik in het gezelschap van een paar rasechte mannequins verkeerde. Je zou het niet zeggen (...) maar iemand die de gevangenis aan den lijve ondervonden heeft... zo iemand weet wat het woord ‘mannequin’ werkelijk betekent. Helaas ben ik niet zo iemand en daardoor heb ik dus, ook na 199 bladzijden tekst, niet het flauwste benul wat dat woord ‘werkelijk’ betekent. Er is de suggestie dat het iets met domheid van doen heeft; de ongenietbaar pedante Allesandro (over hem straks meer) die zichzelf gaarne in de derde persoon beschrijft, meldt in deze situatie, nadat hij zich met titels en jaartallen op zijn belezenheid (hij pretendeert een gymnasiale opleiding genoten te hebben) beroemd heeft: die gevangenisbewaker en niemand anders zat in een schuilhut met een kwartet dat Ivo Niehe en Frits Bom niet eens uit elkaar kon houden. Mij lijkt dit laatste - het niet uit elkaar kunnen houden van opgeblazen prollen op de treurbuis - eerder een aanbeveling. Maar nogmaals, ik heb de gevangenis dan ook niet ‘aan den lijve’ ondervonden. Wanneer deze scène in het eerste hoofdstuk van de roman de titel zou moeten verklaren, dan concludeer ik: ‘Ver van Allesandro Lopez’, want hij is de échte dommekop (mannequin?) in dit verhaal.

Wisecracks

De ongenietbaar pedante Allesandro. ‘Iedereen zal begrijpen dat ik niet voor niets Allesandro heet.’ Voor de misverstaanders is hij bereid dat uit te leggen: Ik wist van mezelf dat ik vooral de volgende eigenschap met Alexander de Grote gemeen had, een eigenschap die volgens verschillende geleerden het geheim was van zijn onbeschrijfelijke triomftochten: ‘He took full advantage of situations as he found them.’ Dus, in wat voor situatie hij ook belandde, hij haalde er álles uit wat er menselijkerwijs uit te halen viel. Humbug. Voor de goedverstaanders is deze Allesandro een niet te pruimen nitwit, een door gebrek aan gewicht omhooggestegen luchtbel. Zonder een zweem van ironie debiteert hij tussen verwijzingen met een reikwijdte van de Elfstedentocht via Proust tot de popmuziek de ene wisecrack na de andere, de ene levenswijsheid verdringt het volgende levensinzicht. Een typerend voorbeeld: tijdens het pissen krijgt hij weer eens last van een diep begrip van het menselijk handelen - Zo ziet Allesandro Lopez dat, en ik beschouw het als een gave dat ik de dingen zo kan zien. Een gave bestaat bij de gratie van een genadig lot dat geen strepen door berekeningen zet, zoals het waarschijnlijk ook een gave is dat ik geen enkel woord uit het oog verlies dat ik ooit eens uitgesproken heb.

De wijze waarop de gebeurtenissen in de gevangenis beschreven worden is dermate karikaturaal, dat ik citaten maar achterwege laat. Misschien dat ook hier weer een rol speelt dat ik de gevangenis niet ‘aan den lijve’ ondervonden heb, maar dat de toestand daar tussen al die typetjes-met-bijnamen - delinquenten en cipiers - zo lachwekkend is, maakt zelfs Schouten me niet wijs. Ook de huiselijke perikelen van Allesandro kunnen me geen moment overtuigen. Er schijnt van alles aan de hand tussen hem en de plotseling opdravende zuster Mathilde en haar dochter Boontje van zijn vriendin Sonja: vader Charlie is na een ruzie ‘over de aankoop van een tweedehands fiets (...) met een sporttas in de hand verdwenen’. Dan broeit er nog iets tussen Sonja en haar collega Jacob, alias Bleke Bet, met wie ze werkt ‘aan een groot projekt (...) dat in de wereld van de journalistiek hoge ogen zou gooien’. Het zijn me problemen; in ieder geval levert het veel geween en hysterie op, waar de wijze Allesandro gelukkig wel raad mee weet. Als het al te erg wordt, stapt hij op de pedalen. De natuur opent immers peilloze diepten van inzicht aan zo een spiritueel fietser.

Aan het eind van het verhaal komt Allesandro in opstand tegen het systeem, wat heet: tegen de hele wereld, de hele santenkraam van poppekoppen. Hij zet de poort open en de geest kan nu pas werkelijk uitbreken. Allesandro tegen de rest van aardbol; hij zal de poppen van de schapen scheiden: Ja, dat zal ik van iedereen te weten komen want op dat terrein ligt mijn grootste kracht, afgezien natuurlijk van de gave waarmee ik een Overweldigende Indruk (een O.I.) maakt op mijn liefste en afgezien van de allure waarmee ik overal zand om me heen strooi. Dat was alles, meer vertelt het verhaal niet, en daarom is er geen twijfel mogelijk: ik heb gesproken (en mijn lippen vonden elkaar).

Wie ben ik om daar nog iets aan toe te voegen? Over Ver van de mannequins valt een gepast stilzwijgen.

■