Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

Ziekte als bron van vermaak
Detectivewerk in de medische sector

The ghost disease and twelve tother stories of detectivework in the medical field door Michael Howell en Peter Ford Uitgever: Penguin, 386 p., f24,50

Reintje Gianotten

In wachtkamers genieten patiënten van de klachten geüit door hoestende en kreunende lotgenoten. Medische rubrieken in tijdschrift en krant zijn populair: je kunt herkennen waaraan tante Miep en Rob de Wit lijden en geruststellend constateren dat je zelf gelukkig gezond bent òf veel interessantere kwalen hebt om over te praten. Oorlog, ziekte en psychische nood: alle ellende blijkt amusementswaarde te bezitten, overal zit een verhaal in. Dat hebben Howell en Ford zich gerealiseerd toen zij The True History of the Elephant Man schreven, en ook bij het samenstellen van de bundel The Ghost Disease, vorig jaar al verschenen onder de titel Medical Mysteries. Zij voeren de lezer mee aan de hand van onderzoekers: als in een ‘whodunit’ verhaal worden alle mogelijkheden weggestreept, tot de aard en oorzaak van een ziekte ontdekt zijn.

In december 1953 maakte een Australische officier op Nieuw Guinea melding van een merkwaardige ziekte. In het gebied van de Fore Indianen had hij een heftig rillend meisje aangetroffen dat met haar hoofd heen en weer zat te schudden. Omstanders vertelden hem dat zij het slachtoffers was van zwarte kunst, uitgeoefend door een of andere tovenaar, dat ze binnenkort niet meer zou kunnen eten vanwege de rillingen, en daarom binnen een paar weken zou sterven. De officier hoort over meer gevallen van kuru, zoals de ziekte heet. De slachtoffers zijn voornamelijk vrouwen en kinderen. Het begint met klachten over slappe knieën en evenwichtsstoornissen. Wanneer familieleden de symptomen herkennen, proberen ze de tovenaar te vinden om hem gunstig te stemmen of om hem ritueel te doden. Voor de patiënt wordt bewegen steeds moeilijker, zij moet geholpen worden met lopen en heeft zelfs steun nodig bij het zitten. Ze kan niet meer eten, verliest haar stem en wordt getroffen door dubbele incontinentie. De dood moet een verlossing zijn.

Omdat de ziekte vooral onder vrouwen voorkomt denkt de officier natuurlijk meteen aan een vorm van hysterie. Andere waarnemers constateren dat deze ziekte nergens anders ter wereld voorkomt, en dat ze hier epidemische vormen aanneemt.

De Amerikaan D. Carleton Gajdusek gaat er met een onvermoeibaar onderzoekersfanatisme op af. Zijn veronderstelling dat het gaat om een soort hersenvliesontsteking veroorzaakt door een virus, wordt snel ontkracht omdat er geen enkel bewijs voor besmetting is te vinden. Hij bestudeert het voedsel en de manier van koken. Als Fore Indianen echter naar een andere streek verhuizen blijken ze toch ziek te worden. Vrouwen uit andere stammen die met Fore Indianen getrouwd zijn krijgen de ziekte ook: erfelijkheid is dus uitgesloten.

Kannibalisme

Dan merkt een veterinair wetenschapper op dat een soortgelijke ziekte bij schapen voorkomt. Wanneer hersenweefsel van een ziek dier overgeplant wordt in een gezond schaap, verschijnen pas na ruim twee jaar de kwalen bij het ongelukkige schaap. Gajdusek brengt nu hersenweefsel van kuruslachtoffers in bij chimpansees en waarachtig, na jaren krijgen de apen de kenmerkende klachten. Dus toch een infectieziekte veroorzaakt door een virus, maar wel met een ongelooflijk lange incubatietijd.

Hoe zijn de slachtoffers nu geïnfecteerd? De antropologen Robert en Shirley Glasse geven het antwoord: door kannibalisme als begrafenisritueel. Tijdens de funeraire plechtigheid van deze Indianen werden de hersenen en het vlees van de overledene gekookt en genuttigd. Koken op die hoogte lukt al bij lage temperaturen zodat het vlees meestal niet gaar was. Aan het ritueel namen in de regel slechts vrouwen en kinderen deel; mannen waren bang dat het gebodene afbreuk zou doen aan hun vechtlust(!). De ziekte werd dus via de mond overgebracht en het kon tussen de twee en twintig jaar duren voordat de verschijnselen zich openbaarden.

Kuru, ofwel ‘the ghost disease’, is een van de dertien ziektegeschiedenissen die Howell en Ford bijeengebracht hebben in deze verbluffende bundel. Het detectivekarakter van de verhalen is vergroot door spanningverhogende technieken: vooruitwijzingen die je pas later snapt, een zodanige rangschikking van de feiten dat je op het allerlaatste moment te weten komt hoe de zaken in elkaar steken en suggestieve titels. Wat te zeggen van ‘A fallen splendour’ voor een vergiftigingsgeschiedenis in de Amerikaanse ambassade te Rome, waar een renaissance-plafond de oorzaak is van gruwelijke kwalen?

De verhalen zijn gevarieerd: het ene beschrijft hoe drie poolreizigers aan hun einde zijn gekomen, een ander gaat over de levensgevaarlijke proeven die medici op zichzelf namen - in één geval met dodelijke afloop - om de gele koorts te bedwingen. En waarom kregen in 1965 juist welgestelde mensen in het Engelse dorpje Epping geelzucht? De bakker weet van niets maar heeft er alles mee te maken.

Howell en Ford hebben veel materiaal doorgewerkt om voor een lekenpubliek een compleet beeld te geven van een aantal ziektegevallen. De medische terminologie is begrijpelijk gehouden, in kort bestek krijg je een idee van de onderzoeksproblematiek en ieder verhaal is spannend. Of het nu gaat over de gele koorts, blindgeboren baby's of een desastreuze voedselvergiftiging, je leest het met groot genoegen.

■